|
Mineralogiya páni. Biz jasap dóretiwshilik qılıp atırǵan Jer sharınıń qaysı bir bólegin almayıq, balshıq jerde maydalanǵan tas taslardı, qum, topraqlardı, granitti ushıratamız, olar biz joqarıda aytıp ótkenimizdek, taw jınısları dep ataladı. Áne sol taw jınısların, mısalı, granitlerdi, chaqiq maydalanǵan tas taslardı dıqqat penen qarasak, aq, kók, bawırrang, qara hám soǵan uqsas reńdegi danalardı — minerallardı kóremiz. Tek biz hár kúni kózimiz menen kórip turǵan topıraq qatlamlarınıń ózi 50 den artıq hár túrlı minerallardan dúzilgen. Mineralogiya páni áne sol taw jınısların tashkil etip turǵan minerallar tuwrısındaǵı pán bolıp, minerallardıń ximiyalıq quramın, fizikalıq qasiyet hám qásiyetlerin, payda bolıw sharayatı nizamlıqların hám de olardıń ishki dúzilisin úyrenedi. Házir tábiyaatda 4 000 den artıq mineral bar ekenligi belgili bolıp, ol yamasa bul taw jınısları bir-birlerinen óz quramındaǵı minerallardıń sanına, muǵdarına olardıń jaylasıw rejimine, danalarınıń úlken-kishiligine qaray túrli at menen atalıwı yamasa áne sol minerallardıń qasiyet hám qásiyetlerine qaray taw jınıslarınıń qasiyet hám qásiyetleri ózgeriwi múmkin. Tábiyaatda taw jınısları ózlerindegi minerallardıń sanına qaray polimineralli hám monomineralli boladı. Polimineralli taw jınısları bir qansha minerallardan shólkemlesken bolıp, bularǵa saw topıraq (lyoss), saz topraq, granit, porfir hám usılarǵa uqsas taw jınısları kiredi. Saw topıraqtaǵı minerallardıń eń kóp bólegin kvars (23—35%), atız shpati (12—29%), muskovit (4—8%), biotit (2—3%) quraydı. Monomineralli taw jınısları tiykarınan bir mineraldan tashkil tapqan boladı. Eger taw jınısları quramındaǵı minerallar muǵdarı 5 protsentdan artıq bolsa, taw jinsi payda etiwshi mineral esaplanadı, eger minerallar muǵdarı 5 protsentdan kem bolsa, taw jınısların payda etiwde áhmiyetke iye emes. Fanda bunday minerallardı oksessor (sirkon, rutil, anatoz hám basqalar ) minerallar dep ataladı. Taw jınısların shólkemlestirip turǵan minerallar ximiyalıq dúzilisine qaray quramalı yamasa ápiwayı bolıwı múmkin. Ápiwayı minerallarǵa galenit (Rb/S), kinovar (NgS), gemotit (Fe2O3), kvars (SiO2), rutil (TiO2), magnezit MgCO3) hám boshq. kiredi. Quramalı minerallarǵa muskovit KAl2 (OH)2[AlSiO3 O10], kaolinit Al4 (OH)8[Si4O10 ], montmorillonit Al2(OH)2[Si4O10]•nH 2 O ni mısal etip kórsetiw múmkin. Geyde minerallar bir ximiyalıq elementten dúzilgen bolıwı da múmkin, bul minerallar grafit (C), sap mıs (Cu), sap altın (Au), sap altıngugurt (S) hám basqalar bolıp tabıladı. Bunday minerallar jer qabıǵınıń hámmesi bolıp 0, 1 protsentini quraydı hám sap elementler dep ataladı.
Ruda — quramında metall yamasa onıń birikpeleri kóp muǵdarda bolǵan tábiy mineral tuwındılar. Geyde nometall mineral sheki onimler (asbest, barit, grafit, altıngugurt) da R. dep júritiledi. R. tábiy bay hám jarlı túrlerge ajratıladı, soǵan qaray onı bayıtıw zárúrligi belgilenedi. R. bir paydalı minerallı — monomineral yamasa kóp paydalı minerallı — polimineral, atap aytqanda, quramında sanaat áhmiyetine iye bolmaǵan (yaǵnıy kem muǵdarlı ) minerallar da boladı. Quramında paydalı joldas minerallar (komponentler) bolǵanları kompleks R. lar dep júritiledi. R. dıń quramında bolǵan minerallar muǵdarına qaray silikatli, oksidli, sulfidli, karbonatlı hám aralas túrleri parq etiledi. Barlıq túpkilikli shógindi, magmatik hám metamorfik tog jınısları quramında bolǵan R. lar túpkilikli R. lar dep ataladı ; dare, kól, teńiz hám okean shógindilerinen alınatuǵınları shashma R. dep júritiledi. Qazib alıw hám qayta islew ushın R. larning qatar ózgeshelikleri áhmiyetke iye: kattikligi, darzliligi, kólemiy salmaǵı, eriw temperaturası, magnit hám elektromagnitlıǵı, elektr ótkezgishligi, radioaktivligi, eriw hám sorbsion qásiyetleri, granulometrik quramı hám basqa Bir orında jaylasıp, átirapları bolsa basqa taw jınıslarınan ibarat úyin R. denesi (dene) dep ataladı hám ol túrli (jalpaq, shtokverk, tamırsimon) sırtqı kórinislerge iye. Jaqın jaylasqan bir neshe R. deneleri R. maydanı yamasa konini payda etedi, R. koni bir R. denesinen ibarat bolıwı da múmkin. R. kánleri qara (temir, marganets, xrom, titan, vanadiy), reńli (mıs, qo'rgoshin, rux, nikel, surma), jeńil (alyuminiy), kem ushraytuǵın (qalay, volfram, molibden, sınap, berilliy, litiy, tantal, niobiy), túp (altın, platina, gúmis), radioaktiv (uran, toriy, radiy), tarqaq (aktiniy, gafniy, galliy, germaniy, indiy, kadmiy, protaktiniy, reniy, rubidiy, selen, skandiy, talliy, tellur, seziy hám basqalar ) hám kemde-kem ushraytuǵın metallar kánlerine ajratıladı. Bir neshe R. kánleri úlken aralıqqa sozılıp jaylasqanda rudali region dep ataladı. Mas, Amerikanıń Ullı gúmisli mintakasi Meksikadan Peru hám Boliviyaǵa shekem dawam etken, Oraylıq Afrikanıń misli mintakasi Zambiya hám Kongo Demokratiyalıq Respublikasında 450 km aralıqqa sozılıp, 150 den artıq mıs kánlerin qamtıp alǵan ; Jan. Amerikanıń misli regioni 4 mıń km ga sozılıp, Kolumbiya, Ekvador, Peru, Argentina, Chili mámleketlerinde jaylasqan R. kánlerinen ibarat. Geografiyalıq hám geologik tárepten bólek ajralıp turǵan jalǵız yamasa bir neshe R. li formatsiyalarga iye bolǵan region R. li rayon dep ataladı (Mas, Fargona surmasimob rni, AngrenAlmalıq rni, Kizilqum altın R. li rayonı ).
Do'stlaringiz bilan baham: |
