Tema: karxanalarda finansliq rejelestiriw

2. Finanslıq joybarlawdıń stilistik tiykarları hám principlerı

Kárxanalarda korporativ finanslıq joybarlawdı shólkemlestiriwde tiykarǵı itibarlı táreplerden biri, onıń stilistik tiykarları hám principlerıni tuwrı úyreniw esaplanadı. Jumısımızdıń bul paragrifi sheńberinde finanslıq joybarlawdıń tiykarǵı qásiyetlerin izertlew etemiz.

Ekonomist ilimpazlar F. Li CHeng hám D. I. Finnertilarning pikrine qaraǵanda, korporativ finanslıq joybarlaw dividend, finans hám investitsiya siyasatın analiz qılıw, sońı nátiyjelerin boljaw, olardı korporatsiyalar ekonomikalıq ortalıǵına tásiriniń aqıbetleri hám joybarlardı tańlawda júzege keliwi múmkin bolǵan risklardı basqarıw boyınsha qararlardı qabıllaw processleri túsiniledi.
Orıs ekonomist alımı I. YA. Lukasevichning pikrine qaraǵanda korporativ finanslıq joybarlaw procesi tómendegi mexanizm arqalı ámelge asıriladı (1-súwret).
Joybarlaw stilistikasi, bul - ekonomikanı basqarıwdıń túrli buwınlarında, atap aytqanda, kárxanalardı basqarıwda jobalardı islep shıǵıw usılları kompleksi bolıp tabıladı. Bazar munasábetleri sharayatında kárxanalar óz iskerligin joybarlawdı ǵárezsiz túrde ámelge asıradı. Biraq bul joybarlawdıń tekserip kórilgen hám paydalı usıllarınan waz keshiwdi anglatmaydi. Búgingi sharayatlarda da kárxanalar iskerligin joybarlaw texnikalıq-ekonomikalıq esap -kitaplar, progressiv norma hám normativlikler, ekonomikalıq analiz, alternativ variantlardı tańlawǵa tiykarlanadı.
Joybarlawdıń taǵı bir zárúrli principi ilimiylik bolıp, ol áwele tayarlanıp atırǵan jobalar hám islep shıǵarıwdı rawajlandırıw programmalarına, sonıń menen birge, pán-texnika rawajlanıwı talapları, básekishilik hám bazar talapların esapqa alıwǵa tiykarlanadı. Joybarlawdıń ilimiyligi, janlı miynet hám ónimge aynalǵan miynet ǵárejetleriniń eń kem muǵdarında ılajı bolǵanınsha joqarı nátiyjelerge erisiwge, sonıń menen birge, kárxana xızmetkerleri mápdarlıǵın asırıwǵa kómeklesedi. Komplekslilik principi islep shıǵarıwdı, birinshiden, zaman hám mákanda, ekinshiden, islep shıǵarıwdı basqarıwdıń gorizontal hám vertikalında, úshinshiden, óndiristiń resurs tiykarların támiyinlewde, tórtinshiden, óndiristegi “tar jaylarni” esapqa alıw hám olardı joytıw ilajalrida, besinshiden, xızmetkerlerdiń óz miynetleri nátiyjesinden materiallıq hám ruwxıy qaniqishida, altınshıdan, kárxananıń qaratnıp atırǵan dáramat yamasa payda alıwın ámelge asırıwdı názerde tutadı.
Proportsionallıq tekǵana islep shıǵarıwdı joybarlawda, bálki islep shıǵarıwdı basqarıwda da zárúrli áhmiyetke iye boladı. Zárúr proportsiyalarga ámel qılıw islep shıǵarıw quralları hám jumısshı kúshiniń tsexlar hám jumıs jayları boyınsha hám de islep shıǵarıw basqıshlarında tuwrı bólistiriliwine hám olardan tuwrı paydalanıwǵa kómeklesedi. Proportsiyalarga ámel etpeslik bolsa, kerisinshe, óndiristiń birpara uchastkalarda kúsheyip, basqalarında tómenlewine, yaǵnıy disproportsiyalarning payda bolıwına hám de kárxanalardıń qabıl etiwge bolmaytuǵın tárzde xızmet kórsetiwine sebep boladı. Zárúrli proportsionallıqtı támiyinlewde islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi texnikalıq-ekonomikalıq normalashtirish úlken rol oynaydı.
Joybarlawdıń úzliksizligi islep shıǵarıwdı hám ulıwma, kárxana iskerligin shólkemlestiriwdiń zárúrli principi esaplanadı. Bul princip ámelde ámeldegi jobalardıń keleshektegi jobalar menen, keleshektegi jobalardıń bolsa boljawlar (prognoz ) menen baylanıslı bolıwında óz hákisin tabadı. Basqasha etip aytqanda, joybarlaw qısqa múddetli xarakteristikaǵa iye bolǵan indikativ joba tábiyaatına uyqas kelmovchi, yanvardan martǵa shekem yamasa marttan dekabrge shekem, yaǵnıy “... dan” “...gacha” principi tiykarında ámelge asırilmasligi kerek. Joybarlawdıń “... dan” “...gacha” principin biykar etkende biz áwele waqıt boyınsha joybarlaw úzilisiniń aldın alıwdı názerde qamtımız. Mısalı, sol indikativ joba óz dawamına ıyelewi, yaǵnıy kárxana óz aktivitini yanvar -mart aylarına rejelestirgende keyingi dáwirlerde júzege keliwi múmkin bolǵan wazıypalardı da, álbette, bazar kon'yunkturasi, qarıydarlar mápi hám islep shıǵarıw jaǵdaylarınıń ózgeriwin ańlıwı kerek. Bul wazıypa tiykarınan jıl dawamında ámelge asıriluvchi jobalardı anıqlawtırıw hám arnawlı birlestiriw jolı menen atqarıladı.
Optimallıq da joybarlaw principlerı qatarına kiredi. Jobalar barlıq islep shıǵarıw resurslarınan chiqitlar hám joldas ónimlerden keń paydalanıwdı inabatqa alǵan halda ılajı bolǵanınsha ratsional hám ónimli paydalanıwdı támiyinlewi hám de joqarı nátiyjelerge erisiw ushın eń nátiyjeli jollardı tańlawı kerek.
Joybarlawdıń optimallıǵına ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám elektron esaplaw mashinaların qóllaw, jobalardıń bir neshe variantların islep shıǵıw járdeminde eriwiladi. Kóp variantlılıq eń puxta joba variantı yamasa kárxana iskerligi programmasın tańlawǵa múmkinshilik jaratadı.
Maslasıwshanlıq joybarlawdıń bazar sharayatlarındaǵı zárúrli principi esaplanadı. Ol islep shıǵarıw jobalarına waqıtında ózgertiwler kirgiziw, qarıydarlar hám qarıydarlar talapların esapqa alıw, óndiristiń júzege keliwi múmkin bolǵan tómenlewi hám krizislardıń aldın alıwǵa járdem beredi. “Kárxanalar tuwrısında”gi nızam islep shıǵarıwdı joybarlawda bul principti ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan sharayatlardı jaratadı.
Biraq hesh qanday princip, atap aytqanda, joqarıda sanap ótilgen principler de, ózinden-ózi, yaǵnıy sol principler ushınǵana kerek emes. Eger ámeliyatda qóllanbasa bul principler tek qaǵazda qalıp ketiwi yamasa ápiwayı shaqiriq bolıp qalıwı múmkin. SHu sebepli kárxana basshısınıń joybarlaw procesin, anıqrog'i, rejaning atqarılıwı hám de joybarlawdıń belgilengen hám basqa principlerı qanday sáwlelendirilganligini baqlawı zárúrli áhmiyetke iye boladı. Qadaǵalaw kerekli nátiyjelerge erisiw, júzege keliwi múmkin bolǵan disproportsiyalarni anıqlaw hám olardıń aldın alıw, sonıń menen birge, rezervlarni anıqlaw hám olardan paydalanıw jolların belgilewge múmkinshilik berdi. Kárxanalarda finanslıq joybarlawdıń qálegen túri kárxana iskerliginiń qandayda -bir tárepin sáwlelendiriwshi, ulıwma hám jeke, sapa hám muǵdar kórsetkishlerine tiykarlanadı.
Bulardan tısqarı ayırım ekonomikalıq ádebiyatlarda finanslıq joybarlawdıń tómendegi tiykarǵı principlerin de keltirip ótedi.
- rejalashtirish (basqarıw ) dıń ulıwma sistemaǵa integraciyalashuvi Principi hám kárxana rawajlanıwınıń missiya hám ulıwma strategiyaǵa baǵınıwı ;
- muddatlarning óz-ara finanslıq koefficient degi munasábeti Principi - finanslıq aqshalardıń qabıl etiliwi hám paydalanılıwı belgilengen múddetlerde júz bolıwı kerek, yaǵnıy uzaq múddetlerde ózin qoplaydigan kapital qoyılmalardı uzaq múddetli qarız qarjları esabına finanslıq támiynlew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı;
- to'lovga uqıplılıq Principi - pul qarjlarınıń rejelestiriliwi jıldıń qálegen waqtında kárxananıń tólewge uqıplılıǵın támiyinlewi kerek. Bul jaǵdayda kárxana, qısqa múddetli minnetlemelerdi sóndiriwdi támiyinlew ushın, jetkiliklishe likvidli tiykarǵı qurallarǵa ıyelewi zárúr;
- kapital qoyılmalardıń rentabellik Principi - kapital qoyılma ushın ámeldegi finanslıq támiynlew usıllarınan (finanslıq lizing, bank investitsion krediti, joybarlıq finanslıq támiynlew hám basqa usıllar ) arzanlaw usılın tańlaw kerek;
- risklarning balanslashganligi Principi - uzaq múddetli xarakter degi bólek risklı investitsiyalardı óz qarjları esabınan finanslıq támiynlew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı;
- bazar talabı (mútajligi) ni esapqa alıw Principi - kárxana ushın bazar kon'yukturasini, onıń kólemi hám odaǵı básekishiler iskerligin esapqa alıw zárúrli bolıp tabıladı;
- benihoya (hádden tıs ) rentabellik Principi - minimal risklarda maksimal ónimlilik (paydalılıq ) ni támiyinleytuǵın aqshalardı finanslıq támiynlew baǵdarın tańlaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Ulıwma hám ulıwmalastıratuǵın kórsetkishler kárxanada islep shıǵarıw rawajlanıwınıń baǵdarı hám dárejesin sáwlelendiredi. Bunday kórsetkishler qatarına islep shıǵarılıp atırǵan ónim kólemi, miynet, ózine túser bahası hám fondlar boyınsha kórsetkishlerdi kirgiziw múmkin.
Jeke kórsetkishler ulıwmalastıratuǵın kórsetkishler tiykarın quraytuǵın bólek elementlerdi, mısalı, material, janar may, energiya hám sol sıyaqlılardıń ónim ózine túser bahası daǵı úlesin xarakteristikalaydı. SHuningdek, bul kórsetkishler tiykarǵı kórsetkishler dárejesine tásir ótkeriwshi bólek faktorlardı da xarakteristikalap beredi. Mısalı, járdem kórsetiwshi jumısshılar úlesiniń miynet, óndirisi dárejesine tásiri; ásbap -úskenelerdi jumıs menen támiyinlew koefficiyentiniń islep shıǵarılıp atırǵan ónim kólemi hám kárxana islep shıǵarıw programmasınıń atqarılıwına tásiri; sheki onim hám materiallardan paydalanıw koefficiyentiniń ónim ózine túser bahası tómenlewine tásiri hám taǵı basqalar.
Ulıwmalastıratuǵın hám de jeke kórsetkishler eki kategoriyaga -muǵdar (absolyut) hám sapa (salıstırmalı ) kategoriyalariga bóliniwi múmkin.
Muǵdar kórsetkishleri kárxananıń islep shıǵarıw hám xojalıq júrgiziw iskerligin kólem ólsheminde anıqlama beredi. Bunday kórsetkishler qatarına islep shıǵarılıp atırǵan ónimler muǵdarı, islep atirǵan xızmetkerler sanı hám miynetke aqsha tólew fondı, mashina hám ásbap -úskeneler parki, islep shıǵarıw programmasın ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan materiallar muǵdarı, tsex hám de jumıs jayları sanı hám taǵı basqalardı kirgiziw múmkin.

3. Kárxanalarda korporativ bahalaw ámeliyatı hám informaciya kontrolling sistemaların engiziwdiń ámeliy tárepleri

Kárxana finanslıq menejerleri korporativ finanslıq joybarlawdı ámelge asırıw processinde korporativ bahalaw usıllarınan paydalanıw jáne onı analiz etiwi kerek boladı. Korporativ bahalaw delingende kárxanalardıń ámeldegi finanslıq resusrlarining paydalılıq dárejelerin bahalaw tiykarında keleshektegi ma`nisin anıqlaw túsiniledi.
Kárxanalarda korporativ finanslıq joybarlaw procesin shólkemlestiriwdiń zárúrli táreplerinen biri korporativ bahalaw esaplanadı. Xalıq aralıq ámeliyatda korporativ bahalawdıń tómendegi eki qıylı modelinen paydalanıladı :
1. CAPM (Capital Asset Pricing Model) - kapital aktivlerdiń ma`nisin bahalaw modeli.
2. WACC (Weighted Evarage Cost of Capital) - kapitaldıń ortasha tartılǵan ma`nisin bahalaw modeli
CAPM modeli kapital aktivlerdi bahalaw modeli bolıp tabıladı. Bunıń mánisi mınada, kárxana yamasa korporatsiya keleshekte qanday dáramatqa jetiwi prognoz etilip, onıń aktivleri qaralayotgan halda bahalanadı hám tómendegi formula arqalı tabıladı :

Bul jerde: β - korporatsiyaning risk indeksi;
Rf - risksız qaytim;
Rm - bazar risk premiumi;
WACC modeli kapitaldıń ortasha tartılǵan ma`nisi modeli bolıp tabıladı. Ol tómendegi formula arqalı tabıladı.

Bul jerde: D - qarız qarjları úlesi;
E - óz qarjları úlesi;
Ce - óz qarjları bahası ;
Cd - qarız qarjları bahası ;
T - korporatsiya salıq stavkası.
Korporativ bahalawdıń tiykarǵı wazıypalarınan biri bul - ámeldegi finanslıq risklılıq dárejesinde jeke kapitla rentabellik dárejesin maksimallastırıw esaplanadı hám de wazıypa bir qansha metodlar arqalı ámelge asıriladı. Bul metodlardı biri finanslıq leverij esaplanadı. Finanslıq leverij jeke kapital rentabelligi koefficiyenti ózgeriwine tásir etiwshi kárxana qarız dáreklerinen paydalanıwdı xarakterleydi hám ol finanslıq leverij effekti kórsetkishi menen xarakterlenedi:
MFE = (1-Sf) * (AYaRK- KF) *QK/XK
Bul jerde: Sf - payda salıǵı
AYaRK- aktivdiń jalpı rentabellik koefficiyenti;
KF - kredit procentleri;
QK- qarız kapitalı ;
XK - jeke kapital.
Mısalı : kompaniya aksiyasın ustap turıwshılar jılına 5% muǵdarında dáramat kútiwedi (hám kompaniya sol jol menen 60% kapitaldı qáliplestirmoqchi); kompaniya obligatsiyasini satıp alıwshılar 3% muǵdarı daǵı belgilengen dáramat kútiwedi. Kárxanalarǵa payda (dáramat ) salıǵı ámeldegi jıl ushın 35%. Kompaniyanıń ortasha tartılǵan kapital bahası (ma`nisi) ni esaplań.
Bul formuladan kelip shıqqan halda tómendegi nátiyjeni alıwımız múmkin boladı :
WACC=0. 03 (1-0. 35) * (0. 4/1. 00) +0. 05* (0. 6/1. 00) =0. 0378 yamasa 3. 78%
Joqarida aytıp ótkenimizdey, korporativ finanslıq joybarlawdı nátiyjeli shólkemlestiriwde dividend siyasatı jáne onı islep shıǵıw mexanizmi zárúrli esaplanadi. SHundan kelip shıqqan halda tómende bul jónelistiń ayırım táreplerine toqtalamiz. Házirgi kúnde dividendlarni reinvestitsiya qılıw jobası kóp kárxanalar tárepinen hákisionerlarga usınıs etilip atır. Bul joba, hákisionerlar ózleriniń dividendini avtomatikalıq túrde reinvestitsiya etiwleri múmkinligin názerde tutadı. Bul jobalardıń urıs qatnasıwshısıları kárxanalarda hár - xil bolıp tabıladı, sebebi hákisionerlar alǵan dividendlarini óz qaleiwlerine qaray pulda alıwları múmkin yamasa olardı reinvestitsiya etiwleri múmkin. Dividend siyasatınıń faktorları. Dividend tólew siyasatina tómendegi faktorlar tásir kórsetedi:
- jeńillikli aksiyalar menen baylanıslı sheklewler. Kárxana jeńillikli aksiyalar menen esap - kitap etpegunga shekem ápiwayı aksiyalardı dividendini tolıqb bermeydi.
- kapitaldıń erroziya qaǵıydası. Dividendlarning ulıwma summası, balansda kórsetilgen bólistirilmegen paydanı summasınan asıp ketpewi kerek.
- naq pullardıń bar ekenligi. Pulli dividendlar naq pulda tolıqnishi múmkin. Bul yesa bankte esap nomerde turǵan pullar jetispewshiligine alıp keliwi múmkin hám dividend tólewdi sheklewi múmkin. Biraq, paydalanilmagan zayom potentsialı bul kemshilikti qoplab ketedi.
- nadurıs jamg'arilgan dáramat ushın járiyma salıǵı. Mámleketlerdiń bay puqaraları jamg'argan tabısınan salıq tolıqmaslig ushın korporatsiyalardan paydalanıwları múmkin. SHunga kóre kóp mámleketler, mısalı, AQSH de nadurıs jamg'arilgan dáramatqa qarsı nızamlar bar. Eger, salıq xızmeti hákisionerlarni artıqsha salıq yukidan azat qılıw ushın kárxana divedendni bile-tura tómenletip jazılǵanın tiykarlab bere alsa, kárxanaǵa júdá úlken muǵdarda járiyma solinadi.
Aksiyalardı qayta satıp alıw. Kárxana, aksiyalardı ustap turǵanlardan ózin aksiyaların dividend tolıqmastán olardı bólekan satıp alıwı da múmkin, bul aksiyalar portfeli dep ataladı. Aksiyalardı satıp alıw processinde olardı mámile degi kólemi azayadı. Eger, bunday háreket kárxananı tabısına zálel jetkizbewa, ol halda bir dana aksiyadan qalatuǵın payda da asadı, bul yesa aksiyanı bazar bahasın eliriwine alıp keledi. Bul jaǵdayda dividend kapitaldıń osishi menen almasayotganini kóriwimiz múmkin.