Tema: Ha’dis ilim pa’ni ham onin’ ta’rbiyaliq ahmiyeti

Tema: Ha’dis ilim pa’ni ham onin’ ta’rbiyaliq ahmiyeti
Reje:
1. Ha’dis iliminin’ payda boliwi
2. Imom Ismoil al – Buxoriy ha’dis ilimi rawajlaniwindag’i xizmetleri
3. Imom at – Termizidin’ ha’dis ilimi rawajlaniwindag’i xizmetleri
Ha’dislerdi toplaw VIII a’srdin’ ekinshi yariminan baslanip, oni en’ bilimli, tu’rli pa’n negizlerin toliq u’yrengen, u’lken o’mirlik ta’jiriybege iye bolg’an kisiler ta’rtip bergen. VIII – XI a’srlerde to’rt ju’zden artiq ha’dis ilimi menen shug’ullang’an. Bul bilimlerdi u’yreniwdin’ o’zine ta’n jo’nelisi bolip, « ha’dis ilimi » ati menen ju’rgizilgen. Keyingi jillarda Imom Ismoil al – Buxoriydin’ « Al – jome’ as-sahih » (Isenerli toplam), Imom at – Termiziydin’ « Ash-Shamoil an – nabaviya » shig’armalari nashr etildi. VIII-IX asrler ha’dis iliminin’ rawajlaniwinda « altin da’wir» esaplanadi. Bul da’wirge kelip, Islam alimlari ha’dislerdin’ qay da’rejede durislig’i, olardin’ qanday derekterge su’yenip toplag’anlig’i aniq izzertlene basladi. Sonin’ ushin ha’m ha’dislerdi jaddan biliwshi aniq bilmli, o’tkir oyli kisilerdin’ azayip ketkenligi, ekinshiden hadislerdin’ aniq, isenimli, yag’niy sahihlardi saqlap qaliw maqsetinde olar tekserilip, bastapqi xalina keltirilip, jazilip jiynala baslag’an. Sol ta’rizde ha’dis ilimi rawajlana baslag’an.
Islam a’leminde alti isenimli toplam ( as-sahih as-sitta) en’ iqpaldi derek ko’zder dep tabildi.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (810) , - 256 (870)
Imom Muslim ibn al-Hajjoj 206 (819), - 261 (874)
Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824), - 279(892)
Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817), - 275(880)
Imom Ahmad an-Nasoiy (215 (830), - 303 (915)
Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn YAzid ibn Mojja 209 (824), - 273(886)
Imom Ismoil al-Buxoriy
Sahih jo’nelislerinin’ tiykarshisi en’ jetik ha’m ataqli muhaddis Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismiol al-Buxoriy. Imom Ismoil al-Buxoriy ha’dis iliminde « Amir-ul-mo’minin » « Imom al-muhaddisiyn » degen ataqqa iye boladi. Ol 810 jildin’ 13 mayinda ( keybir dereklerde 810 jildin’ 20 iyulinda) (hijriy 194 jil shavvol ayinin’ 13 ku’ni) Buxarada tuwilg’an. Jas waqtindda atadan jetim qalg’an. Birinshi sawatti mektepte baslag’an. 10 jasinan arab tilinde jazilg’an kitaplar ja’rdeminde ha’m awizsha ta’rizde esitip ha’dislerdi jadlay baslag’an. Ha’dis ilimin zor qumarliq ha’m u’lken qizig’iw menen u’yrenedi. Imom Ismoil al – Buxoriy ju’da’ bay shig’armashiliq meras qaldirg’an. Onin’ «Al-jome’ as-sahih» (Isenimli toplam), «At-tarix al-kibor» (U’lken tarix), «At-tarix as-sag’iyr» (Kishi tarix), «Al-qiroatu xalfa-I-Imom» ( Imom artinda turip oqiw), «Vaf’ul-yadini fi-s-saloti» ( Namazda eki qoldi ko’teriw) siyaqli shig’armalari bolip, olardin’ qol jazbalari bizge deyin jetip kelgen. Biraq «At-tarix al-avsat» (Orta tarix), « At-tafsir al-kabir » (U’lken tafsir), «Al-jome’ al-kabir» (U’lken toplam), atli shig’armalari bolg’anlig’ ma’lim, biraq olar bizge deyin jetip kelmegen. «Sahih al-Buxoriy » shig’armasi ati menen dunyag’a belgili.
Muhammad Ibn Iso at-Termiziy
Belgili muhaddislerden ja’ne biri watanlasimiz Muhammad Ibn Iso at-Termiziy bolip, ol 824 jilda Termiz jaqinindag’I Bug’ awilinda (qa’zirgi Surxondarya walayatinin’ Sherobod tumaninda tuwilg’an. Onin’ ata anasi haqqinda ma’limetler joq. Muhammad Ibn Iso at-Termiziy balalig’inan ilim u’yreniwge qiziqqan, a’sirese ha’dis ilimin teren’ iyelegen. Muhammad Ibn Iso at-Termiziy 850 jildan Qatar ma’mleketlerge sapar qiladi. Makka ha’m Madina qalalarin ziyarat etedi. Iroq ha’mde Xurosonda ha’dis, fikh, qiroat, tarix ha’m basqa ilimlerdi u’yrenedi. Ol 863 jilda o’z watanina qaytadi ha’m o’zi ha’m sha’kirtlerine ta’lim beredi, sol waqitta kitaplar ha’m jazadi. Ha’dislerde insannin’ ka’meletke erisiwi u’shin talap etiletin insaniy pa’ziyletler bolip, sol pa’ziyletler o’zgelerge mehr-a’qibet ko’rsetiw, saxiyliq, ata – ana, u’lkenler ha’m qarindaslarg’a qayrimli boliw, olarg’a g’amqorliq qiliw, watang’a muhabbat, dosliq, siyaqli qa’siyetler kiredi.