Tema: gul duzilisi, top guller hám olardiń klassifikaciyasi. Joba

1-súwret. Gúldiń morfologik dúzilisi.
Gúl bólimleriniń dúzilisi hám wazıypası.
Kishkene kese menen gúldiń japıraǵı birgelikte gúl oramın quraydı hám gulqo'rg'on dep ataladı. Gulqo'rg'on gulining ishki bólegin sırtqı ortalıqtıń qolaysız tásirinlerinen (qurib qalıw hám suwıqtan ) saqlaydı gulqo'rg'on kishkene kese hám gúldiń tajınan shólkemlesken bolsa (g'o'za) qos gulqo'rg'on, eger birqator gúldiń japıraǵınan yamasa kishkene kesebargdan ibarat bolsa (lala ) ápiwayı gulqo'rg'on dep ataladı. Gulqo'rg'oni bolmaǵan guller jalańash yamasa ashıq gúl (tal) dep júritiledi. Gúldiń tajı tubida, gúl ornında geyde asalchi bóz (nektardon ) jaylasqan bolıp olar, shıbın-shirkeylerdi ózine qosıw ushın shira ajıratıp shıǵaradı (40 -súwret).
SHunday etip, gúldiń tajınıń tiykarǵı funktsiyası shańlaytuǵın shıbın-shirkeylerdi ózine qosıw bolıp, buǵan gúldiń japıraǵılarınıń ashıq reńli, xosh iyisli hidli hám gúl shirasining bolıwı menen eriwiladi. Gúl ishinde forması ózgergen japıraqlar - shańshılar da jaylasqan, olar úshlerinde shańlatqıshlar bolǵan shańshı sabaqlarınan shólkemlesken. CHangchilar jıyındısı androtsey dep ataladı. CHangchilar erkin halda turatuǵın yamasa bir- birine qosılıp ósińki bolıwı múmkin. CHangdonlar ishinde shań boladı, ol ósimliklerdiń shańlanıwı ushın zaraur.
Gulning ortasında bir yamasa bir neshe tuqımgershilik qánigesi boladı, ol bir yamasa bir neshe forması ózgergen, qosılıp ósińki bargdan (tuqımgershilik qánigesi japıraqlardan ) ibarat. Tuqımgershilik qánigesiler jıyındısı genitsey dep ataladı. Tuqımgershilik qánigesi ádetde, úsh bólekten: tumsıqsha, ústinshe hám túynekten ibarat boladı. Tumsıqsha shań donachalarini qabıllaw ushın xızmet etedi. Ústinshe tumsıqshanı túynek menen baylanıstıradı : túynektiń bir yamasa bir neshe urıwkurtak boladı, gúl urıwlangandan keyin ol jaǵdayda urıw payda boladı. Túynek urıwkurtaklar menen birgelikte tuqımgershilik qánigesiniń eń zárúrli bólegi esaplanadı.
Hár túrlı ósimliklerdiń gulleri bir- birinen tek úlken- kishiligi hám forması menen emes, bálki olardı quraytuǵın bólimleri sanı menen de keskin parıq etedi. Tek gulo'rni hámme gulda boladı. Basqa bólimler, geyde bolmawi de múmkin.
Eger gulda hámme bólim bolsa, ol tolıq gúl, eger qandayda bir bólegi bolmasa, shala gúl dep ataladı.
YUqorida aytıp ótilgen sıyaqlı, gulkosa menen gúldiń tajı birgelikte gulqo'rg'onni payda etedi, ol jınıslıq organlardı qorǵaw funktsiyasın atqaradı.
Gúl rawajlanıwınıń dáslepki dáwirinde (ǵumshalıq waqtında ) gulqo'rg'on gulining qáliplesip atırǵan ishki bólimlerin (shańshı hám tuqımgershilik qánigesilerdi ) sırtqı ortalıqtıń qolaysız tásirinlerinen saqlaydı. Gúllew dáwirinde de (ásirese, gúllew múddeti bir neshe kunga sozılıp ketkende) gulqo'rg'on sol funktsiyasın atqaradı. Gulqo'rg'on, kóbinese, gulni keshesi (lolada ) yamasa kúndiz (namazshomgulda ) da jasırıp turadı.
Guller, kóbinese, gulqo'rg'oni (kishkene kesesi yamasa gúldiń tajıı ) bar joq ekenligine qaray parq etiledi. Áne sol belgisine qaray, gulqo'rg'on tómendegi tiplarga bólinedi: gulkosacha hám gúldiń tajınan ibarat qosgulqo'rg'on, eger ol jasıl bargchalardan ibarat bolsa (mısalı, báń yamasa qant láblebi gulida) kishkene kesesimon gulqo'rg'on dep atladigan ápiwayı gulqo'rg'on, eger onıń gúldiń japıraǵıları ashıq reńli bolsa (piyazgulda) tojisimon gulqo'rg'on boladı.
SHunday etip, bir gulqo'rg'onli gulning kishkene kesesi bolmaydı, bálki tek gúldiń tajınıń reńli gúldiń japıraǵıları yamasa kerisinshe, kishkene kese bargi boladıyu, gúldiń tajıı bolmaydı (lala, ǵoza hám basqalarda ).
Gulqo'rg'oni (kishkene kesesi hám gúldiń tajıı ) pútkilley bolmaytuǵın, tek shańshıları hám de tuqımgershilik qánigesileri bolatuǵın guller (óleń shóp hám masaqdoshlarda ) gulqo'rg'onsiz yamasa jalańash gúl dep ataladı.
Gulning sırtqı oramı - kishkene kese hár túrlı forma daǵı mayda bargchalardan (kishkene kese japıraqlardan ) ibarat boladı. Eger olar sheńber boylap bir qatar jaylasqan bolsa, qosqavat kishkene kese dep ataladı.
Qosqavatkosachaning sırtqı sheńberi ostki kishkene kese (qosımsha kosocha ) dep ataladı (mısalı, gulxayridoshlarda).
Kishkene kesediń reńi, ádetde, jasıl, biraq kishkene kesebarglar gúldiń tajısınıń reńinde bolıwı múmkin. Gúllew tawsılǵannan keyin kishkene kese menen gúldiń tajı birgelikte to'kilib ketedi, ba'zi ósimliklerde ol mıywe yamasa gúl menen birge qalıw múmkin: kóknarınıń kishkene kesesi júdá erte - gúlley baslaǵan waqtında, shıyeniki bolsa gullep bolǵandan keyin gúl japıraqlar hám shańshılar menen birge to'kiladi. Basqa ósimliklerde (mısalı, alma hám almurtlarda ) kishkene kese tap mıywe pishguncha saqlanadı. Geyde ol saqlanıp qalıp, mıywe menen qosılıp ósip ketedi jáne onı qorǵaw etedi. Kóbinese kishkene kesediń forması ózgerip uchmaga aylanadı hám bunda miywelerdiń (qoqio't hám bo'ztikanda ) tarqalıwina járdem beredi.
Kishkene kese japıraqlar bir- biri menen qosılıp ósiwi múmkin, bunday kishkene keseler tutas bargli kishkene kese dep ataladı. Kishkene keseler qosılıp ósińki bolmasa, erkin bargli kishkene kese dep ataladı.
Qos gulqo'rg'onning ekinshi sheńberi gúldiń tajın quraydı, gúldiń tajı ádewir iri hám reńli gúldiń japıraǵılardan ibarat boladı. Gúldiń japıraǵılar kishkene kese menen birgelikte qorǵaw funktsiyasın atqaradı. Gúl ashılǵannan keyin gúldiń tajı, CH. Darvinning sheberona ańlatpası menen aytqanda, ózge shıbın-shirkeylerdi tartatuǵın hám gulni bezab turatuǵın lavholik rolin oynaydı.
Ádetde, gúldiń tajı hár túrlı : sarı, qızıl, kók hám hokozo reńli boladı. Bunday reń pigmentlarga (antotsian, antoxlor hám karatinoidlarga) baylanıslı boladı. Hám de kóplegen ósimliklerdiń turaqlı belgisi esaplanadı. Gulning jasına qaray, gúldiń tajınıń reńi ózgerwi múmkin. Mısalı, g'o'za gulining gúldiń tajıı aldın aq yamasa aq- sarg'ish, gullep bolıwına jaqın bolsa aqshıl qızǵılt reń reńli boladı.
Eger gúldiń tajınıń gúldiń japıraǵıları bir- biri menen qosılıp ósip ketken bolsa, tutas gúldiń japıraǵılı gúldiń tajı dep ataladı. Eger gúldiń japıraǵılar bir- birinen erkin ajralıp tursa. Bunday gúldiń tajı erkin gúldiń japıraǵılı gúldiń tajı dep ataladı. (kóknarı hám g'o'zada). Gúldiń japıraǵılardıń forması da asa xilma -qıylı: hasası (tubi) keń joqarıǵa qaray uyań - aste torayib baratuǵın yamasa hasası ensiz bolıp, uchki bólegi keńeyip baratuǵın boladı.
Ayırım gúldiń japıraǵında toraygan bólegi - gúldiń japıraǵı tagi hám keńeygen joqarıǵı bólegi yaprog'i parıq etedi. Tutas gúl bargli gúldiń tajınıń bar - birine qosılıp ósip ketken bólegi naycha, qosılıp ketpegen bólegi bolsa qaytaqi dep ataladı. Naychaning qaytaqiga uqsaǵan jayı taj awızshası (bo'g'zi) dep ataladı. Bunday dúzilgen gúldiń tajılar shınıgulda hám birpara basqa ósimliklerde ushraydı. Gúldiń tajınıń gúldiń japıraǵıları, kóbinese, málim dárejede ketikli boladı, biraq pútkilliginshe qalıwı da múmkin. Birpara ósimlikler gulning gúldiń japıraǵılarında dasturqanlar yamasa tilsimon o'simtalar payda boladı.
Gúldiń tajılar hám gulning forması da asa xilma- qıylı. Gúldiń tajı hám guller dúzilisiniń ulıwma xarakterine qaray, tuwrı (aktinomorf) gúldiń tajı hám guller hám de qıysıq (zigomorf ) gúldiń tajı hám guller parq etiledi (41, 42, 43, 44-súwretler). Tuwrı gúldiń tajı hám gullerdiń hámme gúldiń japıraǵıları birdey, olardan pikiran bir neshe simmetrik tegislikler ótkeriw múmkin (mısalı, g'o'za, shıye, lala hám basqalardıń gulleri). Qıysıq gúldiń tajı hám gullerdiń gúldiń japıraǵıları birdey bolmaydı, olardan tek bir simmetrik tegislik ótkeriw múmkin (mısalı, no'xot, akatsiya, jalpız gulleri) Eger gúldiń tajı hám guldan bir da simmetrik tegislik ótkeriw múmkin bolmasa, bunday gúl assimmetrik gúl dep ataladı. (gunafsha, shoyigul).
Ayırım (tutasmaǵan ) gúldiń japıraǵılı aktinomorf guller arasında óz dúzilisi hám sırtqı forması menen bir- birinen parıq etetuǵın bir neshe tipdagi (bir neshe qıylı) gúldiń japıraǵılardı kórsetiw múmkin. Bularǵa krest formasında jaylasqan tórtew gúldiń japıraǵınan ibarat krest gulli gúldiń tajılar kiredi. Bunday gúldiń tajılar kapusta, túrpi hám basqa ósimliklerdiń gullerine tán.
Besew gúldiń japıraǵınan ibarat shınıgul tipidagi gúldiń tajılar da boladı, bunday gullerde (shınıgul ) gúldiń japıraǵı tagi hám japıraq bólegi bar. Kóbinese gúldiń japıraǵı tagi bolmaytuǵın besew gúldiń japıraǵınan dúzilgen tipdagi gúldiń tajılar da ushraydı (qızǵılt, alma, shıyede).
Ayırım (bólek) gúldiń japıraǵılı zigamorf gúldiń tajılar da dúzilisi hám formasına qaray, bir neshe gruppaǵa bóliniwi múmkin. Mısalı, gúbeleksimongultojlar gruppasına kiretuǵın gúldiń tajı besew gúldiń japıraǵınan ibarat boladı. YUqorigi, ádetde, ádewir iri bolatuǵın, toq gúldiń japıraǵı, odan keyin qaptal táreplerge jónelgen eki qaptal gúldiń japıraǵı hám de tómen bólegi qosılıp ósip ketken, kóbinese, qayiqcha dep atalatuǵın eki tómengi gúldiń japıraǵılar keledi. Bunday guller dukkakdosh ósimliklerde (jońıshqa, noqat, mosh hám basqalarda ) ushraydı.
Qosılıp ósińki aktinomorf hám zigamorf gúldiń tajılardıń sırtqı kórinisinde da ádewir xilma - xillikni kóriw múmkin.
Gullep bolǵandan keyin gúldiń tajınıń gúldiń japıraǵıları, ádetde, to'kilib ketedi, bunı alma hám shıye sıyaqlı ósimliklerde kóriw múmkin. Tek kamdan kem jaǵdaylarda, gúldiń tajı qurib qalıp, miywelerde saqlanıp qaladı.
Gúl ornında gulqo'rg'ondan ishinde bolǵanda shańshılar ósimliklerdiń er adamlıq urıwı jaylasadı, olar birden tap bir neshe yuztagacha bolıwı múmkin. Rawajlanǵan hár qaysı shańshınıń tómengi ipsimon yamasa plastinkasimon bólekli sabaǵı hám de joqarıǵı keńeygen, qapshıǵımon, bólegi-shańlatqıshı boladı. Ipning shańlatqıshqa birikkan jayı baylanıstırg'ich dep ataladı.
CHangdonlar, ádetde, eki ishki shań qapshıqlardan tashkil tabadı, olardıń ishinde shań boladı. Birpara ósimliklerdiń shańshı sabaqları jaqsı rawajlanbaǵan boladı, olarda shańlatqıshlar tuwrınan - tuwrı gulo'rniga birikadi. Bunday guller bandsiz gúl dep ataladı.
CHangchilar gúl ornında sheńber yamasa spiral formasında jaylasadı. Olar putkinley erkin yamasa bólekan bir- birine qosılıp ósińki bolıwı múmkin. Mısalı, g'o'za gulida shańshılar pútin naycha bolıp qosılıp ósedi, onıń onıń ishinen urıwı ótedi. Dukkakdoshlarda toǵızta shańshı birge qosılıp ósedi, onınshısı bolsa erkin qaladı. Tek shańshılar (quramalıguldoshlarda) yamasa tek tuqımgershilik qánigesi sabaqları (dukkakdoshlarda) qosılıp ósiwi múmkin. Bunnan tısqarı, shańshılar tek bir- biri menengine emes, bálki gulning basqa bólimleri menen de qosılıp ósiw ózgeshelikine iye. Geyde shańshı sabaqlarınıń shoxlanishlari da gúzetiledi, bunıń nátiyjesinde shańshınıń uchki bólegi bir neshe shoxchaga ajraladi`, olardan hár qaysısınıń uchi shańlatqısh menen tawsıladı (kanakunjutda). CHangchilarning sırtı ádetde jalańash boladı, biraq birpara shańshıları túk menen oralǵan ósimlikler de ushraydı (siyirquyruq).