Tema; Gandbol jarısların shólkemlestiriw hám ótkeriw Joba; Kirisiw I bap. Jaristi sholkemlestiriw, ótkeriw hám jarısti ótkeriw sistemaları

1.2.Jarıs ótkeriw sistemaları
Jarıs ótkeriwde tiykarınan eki sistema - aylanba sistema hám shıǵıp ketiw sisteması qollanıladı. Basqa xamma sistemalar soǵan tiykarlanǵan boladı.
Aylanba sistema
Jarıs oyınların aylanba sistema boyınsha ótkeriw ushın jámáátler bir-birleri menen bir márte ushırasıwları kerek. Eger jarıs bir davrada ótkerilse, bir ret ushırasıwadı. Eń tuwrı jol - jarıstı eki davrada ótkeriw bolıp tabıladı. Aylanba sistema boyınsha jarısta ushrashqanleniń hámme orınların belgilenedi. Eń kóp ochko toplaǵan jámáát jeńimpaz esaplanadı. Davra sistemasın ótkeriw tártibi, jarısqa qatnasuvshı jámáát tártip nomerleri qura ótkerilgennen keyin belgilenedi. Jámáát nomerleri belgilengennen keyin sol nomerlerge tıykarlanıp oyın kestesi dúziledi. Davra sistemasınıń oyın kalendarların bolsa eki qıylı usılda dúziw múmkin:
Birinshi usıl : Kalendardıń dúzilisi jarısqa qatnasuvshı jámáátler sanına baylanıslı. Onıń ushın jámáátler sanına jaqın toq san alınadı hám soǵan ılayıq vertikal sızıqlar sızıladı. Mısalı : 6 jámáát alsaq oǵan jaqın toq - 5, sonday eken, bes vertikal sızıq sızıladı. 8 jámáát alsaq oǵan jaqın toq san - 7 hám taǵı basqa.
Keyininen birinshi vertikal sızıqtıń tiyine birinshi nomer qóyıladı. Qatnasuvshı qalǵan jámáátlerdiń tártip nomerin bolsa sol sızıqtıń ung tárepinen izbe-iz joqarıǵa, keyin tómenge qaray saat strelkasına keri túrde sızıqtıń shep tárepinen jazıladı (1-keste, 1-ústin).
vertikal sızıqlardıń tagi vaustiga, tagidan baslap qatnasıw etiwshi jámáátlerdiń ulıwma sanına jaqın toq sanıǵa shekem, shep tárepten ońǵa qaray birden ústin tastap jámáátlerdiń nomerleri jazıladı. (1-keste). Bul nomerler vertikal sızıqlarınıń oń hám shep tárepine qatnasuvshı jámáátlerdi jazıwǵa dáslepki nomer bolıp hizmat etedi
Qalǵan nomerler saat strelkasına keri, vertikal sızıq tagidagi nomerden ko'paytirilib, vertikal sızıq tepasidagi nomerden bolsa kemeytirilip jazıladı. Sol qanalar toldırilgandan keyin oyın kalendarı dúziledi. Onıń ushın vertikal sızıqlarınıń eki tárepindegi bir- birine paralel nomerlerdi juftlab qosıp jazıw zárúr.
Qatnasıw etiwshi jámáátlerdiń ulıwma sanı toq bolsa, ol halda vertikal sızıqlardıń ústindegi hám tagidagi nomerler sol kungi oyında qatnasıw etpeytuǵın jámáátlerdi kórsetedi. Oyındıń kalendar kúni kestein dúziwde bos nomerler (vertikal sızıqlardıń ústi hám tagidagi) aqırǵı jámáát menen baslanadı. (biziń mısalımızda 1-6 menen).
Ekinshi usıl : Bul ápiwayı usıl oyın processinde maydan almastırıw hyech qanday rol oynamaganda, yaǵnıy jarıs bir orında ótkerilgende qollanıladı. Bul usıl tikkeley kalendar kúnleri tártibi menen dúziledi. Qatnasuvshı jámáátler sanına uyqas nomerler (jámáátler sanı jup bolsa ), joqarıdan shep tárep degi birinshi nomerden baslap eki ústinge jazıp shıǵıladı. Keyininen ekinshi nomerden baslap, birinshi nomerge keri saat strelkasına izbe-iz basqa nomerler ekinshi ústinge jazıladı. Keyingi kalendar kúnlerde nomerlerdi, birinshi nomerdi bir orında, yaǵnıy aldınti orında qaldırıp saat strelkasına keri basqa nomerler jıljıtıladı. Eger jarısqa qatnasatuǵın jámáátler sanı toq bolsa, aqırǵı jup sanlar ornına nol nomeri qóyıladı, qalǵan nomerler bolsa jay-jayında qaldıriladi. Nol nomeri menen juftlashgan jámáát sol kalendar kúni oynamaydı.
Jarıstı aylanba sistema boyınsha ótkeriwge kettan waqtın anıqlaw ushın ulıwma oyınlar esabın alıw kerek. Bul tómendegi formula menen anıqlanadı.
Oyın kestein dúziwde kalendar boyınsha oyın kúnleri arasındaǵı vaqtta áhmiyet beriw kerek. Eger jámáátler basqa jayǵa barıp oynawı kerek bolsa, jarıs baslanıwınan bir kún aldın keliwedi. Eger jarıs bir orında ótkeriletuǵın bolsa, ushırasıw arasındaǵı waqıt jámáátlerdiń shınıǵıwqilishi hám dem alıwına jetkilikli bolıwı kerek.
Utılǵannan keyin oyınnan shıǵıp ketiw sisteması
Bul sistema qaǵıyda boyınsha qatnasatuǵın jámáátler sanı kóp bolsa, az muhlat ishinde jarıstı ótkeriw ushın qollanıladı.
Utılǵan jámáátler jarıstı dawam ettirmaydi. Jarıs kalendarınıń setkasın dúziw ushın jarısqa qatnasuvshı jámáátlerdiń sanın anıqlap, keyin qura taslaw ótkeriledi. Qura taslaw ótkerilgennen keyin túsken nomerler tártip menen jazıladı. Sonday etip ushrasatuǵın jámáátler qura taslaw arqalı málim boladı. Jámáátler sanına qaray setka dúziledi.
Eger jámáátler sanı 2 dıń qanday da dárejesita teń bolsa :
bunday jaǵdaylarda hámme jámáátler ushırasıwın birinshi davrada baslaydılar. Eger qatnasuvshı jámáátler sanı 2 P dárejesine teń bolmasa, ol halda ekinshi davraga qalǵan jámáátler sanı 2 P dárejesine teń bolıwı kerek.
Sonday eken, jámáátlerdiń bir bólegi birinshi kúnden, ekinshi bólegi ekinshi kúnden baslap ushrasadılar. Birinshi kúnde ushırasıwshı jámáátler sanın anıqlaw ushın tómendegi formuladan paydalanıladı :
2" - qatnasuvshı jámáátler sanına bawırlas 2 sanınıń dárejesi. Mısalı : oyınǵa qatnasuvshı jámáátler sanı 11. Sol sanǵa setka dúziw zárúr bolıp tabıladı. Onıń ushın 11-ga bawırlas 2 P dárejesi alınadı. Bul san 24 = 16 boladı. Sung 16 danqatnashuvchi jámáátler sanı ayiriladi. 16 -11 = 5
Ayırıw nátiyjesinde qalǵan bes- jámáátler sanı bolıp, oyındıń ekinshi sheńberinden jarısqa qosıladı. Oyındıń 2-dárejesinden qosılatuǵın jámáátler sanı toq bolsa, setkanıń joqarısına qaraǵanda tómenge bir jámáátti ko'pqo'yamiz.
Yutilgandan keyin shıǵıp ketiw sistemasınıń yutush sonnan ibarat : jarısqa qatnasuvshı jámáátler sanınıń kópligine qaramay qısqa waqıt ishinde jeńimpazlar anıqlanadı.
Biraq bul sistemanıń zárúrli kemshiligi - ushırasıwshı jámáátler jupi qura taslaw nátiyjesinde anıqlanadı. Bul bolsa tosınarlı zat, sebebi eń kúshli eki jámáát qura nátiyjesinde bir setkaǵa túsip qalıwı múmkin. Sol eki jámááttiń biri finalgacha jarıstı dawam ettirmay, shıǵıp ketiwi kerek. Bunıń nátiyjesinde finalga kúshsiz jámáát shıǵadı.
Bul sistemada, ádetde, birinshi úsh orın anıqlanadı.
1- orın - final jeńimpazı.
2- orın - finalda jeńiliwge dus kelgen jámáát.
3- orın - yarım finalda jeńiliwge dus kelgen jámáátler ushırasıwı jeńimpazı.
Jarısnizomi
Bayraqlı orınlar, sonıń menen birge, jarısta qatnasuvshı jámáátler yamasa dene tárbiyası jámáátleri (nátiyjeler klublar boyınsha esapqa alınǵanda ) iyeleytuǵın barlıq keyingi orınlar anıqlanatuǵın qandayda -bir rásmiy jarıs ótkeriwden aldın jarısxaqidagi qaǵıyda dúzilgen bolıwı kerek. Bul qaǵıyda gandbol federasiyasi yamasa jarıstı ótkeriwshi basqa qandayda bir shólkem tárepinen tastıyıqlanadi.
Jarısxaqidagi qaǵıyda úlken yuridikalıq kúshke iye bolǵan hújjet bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda tiykarǵı shólkemlestirilgen hám texnikalıq shárt-shárayatlar anıq bayanlaingan boladı. Qaǵıyda oqıw -shınıǵıw jumıslarınıń mazmunın belgilep beredi, sebebi jámáátlerdiń shólkemlestirilgen-stilistik tayınlıǵı bolajaq jarıslardıń qásiyetlerin esapqa alǵan halda ótkeriledi. Jarısta qatnasuvshı jámáátlerdiń tayarlanıw ushın jetkilikli waqıtqa ıyelewleri názerde tutilib, qaǵıyda aldınan tastıyıqlanishi hám tarqatılıwı kerek.
Jarıstı ótkeriw dáwirinde tastıyıqlanǵan qaǵıydadan shetke shıǵıwǵa jol qoyılmaydı, keri jaǵdayda usı jarısuni ótkerip atırǵan shólkemdiń obruyiga ziyan jetkeredi hám kereksiz dawlardı keltirip shıǵaradı tek.
Jarısnizomida tómendegi máseleler sáwlelendirilgen bolıwı kerek:
1. Ótkerilip atırǵan jarıstıń maqseti hám wazıypaları.
2. Jarıstıń kim tárepinen ótkerilayotgani (federasiya, shólkemlestirilgen komitet hám taǵı basqalar ).
3. Jarıs ótkeriw múddetleri hám shártleri.
4. Jarısqa qoyılatuǵın jámáátler sanı hám atı, «zayavka»ga kirgizetuǵın urıs qatnasıwshısılardıń maksimal muǵdarı.
5. Jarıs ótkeriletuǵın oyın sisteması (davrali - bir yamasa eki davrali, jeńiliwden keyin oyınnan shıǵıp ketiletuǵın, aralas sistema ).
6. Esapqa alıw sisteması hám jámáátlerdiń (nátiyjeler klublar boyınsha esaplanǵanda ) iyelegen orınlarındı anıqlaw tártibi.
7. Jarıstıń bólek shártleri (qanday jaǵdaylarda oyında qosımsha waqıt belgileniwi jáne onıń dawam etiw waqti, oyın teńbe-teń menen pıtkende yamasa ótkerilgen jarısnatijasida ochkolar sanı teń bolǵanda jeńimpazdı anıqlaw usılları, oyın qaǵıydalarında kórsetilgeninen tısqarı neshe rezervdagi oyınshın almastırıw múmkinligi hám taǵı basqalar ).
8. Jámáátlerdi hám jarıs urıs qatnasıwshısıların rásmiylestiriw tártibi, forması, oyınshılardıń talapnamalar beriw hám qayta talapnama beriw múddeti.
9. Jarıslardı júrgizetuǵın nomerler komissiyasınıń atı.
10. Ótkerilgen oyınǵa narazılıq bildiriw jáne onı qaray shıǵıw, sonıń menen birge, oyınshılardı maydannan shıǵarıp jiberiw yamasa olardı eskertiw menen baylanıslı bolǵan ıntızam máselelerin kórip shıǵıw tártibi.
11. Oyınshıları ıntızamdı buzǵanlıǵı ushın jámáátlerdiń juwapkerligi hám de maydan (sport zal) hám klublar administraciyasınıń oyın ótkeriw waqtında tártip saqlanıwı ushın juwapker bolıwı.
12. Jarıs ótkeriletuǵın jaylar hám olarǵa qoyılatuǵın talaplar.
13. Jeńimpazlardı sıylıqlaw hám de aqırǵı orınlardı iyelegen jámááttiń yamasa jámáátlerdiń keyingi tap sonday jarısta qatnasıw shártleri.