Tema: Ekonomikanı basqarıwnıń shólkemlestirilgen dúzilisi Joba: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

2.3.
 
Shólkemlestirilgen strukturalardıń túrleri. 
Shólkemlestirilgen strukturalar júdá hár túrli, Bıraq olar ulıwma izbe-iz 
baylanıslılıqqa iye hám nizamlıqlarǵa buysunadi. 
Basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturasınıń tiykarǵı túri sızıqlı hám 
funksional túrleri bolıp tabıladı. Olar birigiwi tiykarında hár qıylı sızıqlı -
funksional strukturalar quram tabadı. 

---

Sızıqlı
Funksional 
Shártli belgiler: R - basshı, B - baslıq, Ol - usta, F - funksional basshı, SH - 
shtab, 1, 1; 1, 2;1, 3 - funksional bólimler. 
Sızıqlı struktura onıń tómen basqarıw buwınları joqarı basqısh daǵı basshına 
tikkeley buysunushi menen hárakterlenedi. Sızıqlı strukturada hár bir xızmetker bir 
basshına buysunadi hám joqarı sistema menen fakat ol arqalı boglangan boladı. 
sızıqlı strukturanıń unamlı tárepleri onıń ápiwayı, isenimli, kamhárjligi bolıp 
tabıladı. Hár bir basshı pútkil Miynet jámááti iskerligi nátiyjeleri boyınsha 
juwapker. Bul strategiyalıq hám ámeldegi qararlardı qabıllaw xuquqi oraylasıwına 
alıp keledi. 
Р 
Б
1 
Б2 
У1 
У2 
Ф1 
Ф2 
Ф3 
Ф4 
Ф5 
Ш 
Р 
Ф1 
Ф2 
Р1 
Ф1 
Р2 
Ф2 
Ф4 
1,1 
2,1 
3,1 
У1 
У2 
У3 
У4 
У5 
1,1 
1,1 

---

 Sızıqlı strukturalardı hál etiletuǵın máseleler sheńberi keń bolmaǵan, bul 
máseleler sheshiliwi ańsat bolǵan qallarda qóllaw maqsetga muwapıq bolıp 
tabıladı. Sap túrde sızıqlı basqarıw júdá kem, tiykarlanıp, brigada, bólim, shirkat, 
kishi kárxanalarda qollanıladı. 
Sızıqlı strukturanıń tiykarǵı kemshiligi buwınlar koordinasiyasi puqta 
bulmaydi. Basshı universal qánige bolıwı hám oǵan buysnuvchi barlıq buwınlar 
iskerliginiń hámme tárepin kamrab alıwı kerek. 
Funksional struktura - basqarıw wazıypalarınıń funksional buwınlar hám 
basshılar ortasında taksimlanishiga tiykarlanadı. Ol basqarıw quramalılashuvi hám 
qánigeliklashuv rawajlanıwı menen baylanıslı túrde payda bolǵan. 
Funksional strukturada basqarıwshı kórsetpeler salıstırǵanda maman boladı, 
Bıraq jalǵız basshılıq principine ámel etińmeydi. Funksional buwınlar sanı 
artpaqtası menen hár bir buwın ǵárezsiz túrde hál etiwshi máseleler sheńberi 
torayib baradı. Mashqalanıń moxiyati hár bir buwın óz máselesin birinshi náwbette 
sheshiwden mápdar bolıwında emes, bálki bir xam buwın bul máseleni jetkilikli 
dárejede tiykarlanǵan túrde hám tuwrı almasligi, sheshimler usaqlawıb, tulik 
bulmay kolishida bolıp tabıladı. Bul basqarıwdı marakkablashtirib, onıń 
natiyjeliligin azaytadı. 
Sızıqlı strukturanı shólkemlestiriw hám funukisonal strukturanıń 
kemshilikleri kushma, biriktirilgen strukturalar - sızıqlı -shtabli, sızıqlı -funksional 
hám basqa strukturalar payda bolıwına sebep buldi. 
Sızıqlı -shtabli strukturada sızıqlı struktura tiykar etip alınadı, Bıraq 
basqarıwdıń tómen buwınǵa iye hár bir buwınında ayırım áhmiyetli máseleler 
boyınsha shtablar to'ziladi. Shtablar maman qararlar tayarlaydilar, Bıraq sızıqlı 
struktura basshısı tasdiklab, tómen dárejege jiberedi. Ol shtab usınısların 
koordinasiya etedi, muwapıqlastıradı hám nátiyjede basqarıw sapası jaqsılanadı. 

---

 Bıraq, wazıypalar muǵdarı kóp bolsa, sızıqlı struktura basshısı wazıypaları da 
artadı. Usınıń sebepinen, ámeliyatbasshılıǵında basqa kushma strukturalar 
paybasshılıǵında boldı. Olar arasınbasshılıǵında eń keń tarqalǵanı sızıqlı -
funksional struktura bolıp tabıladı. 
Sızıqlı -funksional strukturabasshılıǵında, funksional zvenolar tómen turǵan 
bólindilerge ózleri buyrıq bere aladılar, Bıraq olar kompetensiyasiga taalukli 
bolǵan anıq belgilengen sorawlar boyınsha. Mısalı, joybarlaw - ekonomikalıq 
bólimi sex basshılıǵınbasshılıǵında joybarlawdı rawajlandırıw sorawları boyınsha 
buyrıq beriwi múmkin, Zavodtıń bas buxgalteri bolsa sexbasshılıǵında esap hám 
esabattı jaqsılaw boyınsha hám t. b. Sızıqlı funksional strukturasınıń ústinligi onıń 
basqarıw principlerin buyrıq beriwdiń birden-birligi Principi menen tıǵız 
baylanıslılıǵınbasshılıǵında bolıp tabıladı. Bıraq bul ústinlik strukturabasshılıǵında 
baylanıslardıń quramalı tipleri ámeldegi: proekt boyınsha basqarıw ; matrisali 
struktura hám basqalar. 
Proekt boyınsha basqarıw islep shıǵarıw texnologiyasınıń ózgeriwi menen 
baylanıslı qayta qurıwlar hám jańa texnologiyalar kiritiliwi zárúr bolǵan kárxana 
hám shólkemlerde qollanıladı. Bunbasshılıǵınday qayta qurıwdı ámelge asırıw 
ushın fakatgina sol proektke juwap beretuǵın basqarıw organı to'ziladi. 
Basqarıwdıń proekt boyınsha organı waqtınshalıq shólkem esaplanadi. Oǵan 
júkletilgen wazıypalar ámelge asırılǵannan sung ol tamamlanıladı. 
Matrisali struktura sızıqlı hám proekt boyınsha basqarıw strukturalarınıń 
birlestirilishi nátiyjesinde qurıladı. sızıqlı basqarıw Principi saqlanıp qalınadı, 
proekt boyınsha basqarıwǵa uyqas túrde bolsa temalardı, ilimiy izertlewler 
boyınsha programmalar, proyektlestiriwtiriw texnologiyalıq tayarlıq eksperimental 
islep shıǵarıw ónimin tayarlaw, satıw hám x. k. lar tashkil etiledi. 
Basqarıwdı shólkemlestiriwdiń matrisali strukturasınbasshılıǵında proekt 
yamasa programma basshılarınıń iskerligi erkinshegi támiyinlenedi, olar aldına 

---

qoyılǵan máseleler maqsetli hál etiledi. Jumıstı shólkemlestiriw boyınsha basshınıń 
juwapkershiligi anıqlanadı, olardıń atqarılıw múddeti, juwmaqlawshı nátiyjeler 
boyınsha basshınıń juwapkershiligi anıqlanadı. Bazar ekonomikası 
sharayatınbasshılıǵında basqarıw apparatın belgilengen dárejede kiskartirishga, 
basqarıwdıń hár-qıylı dárejeleri hám hár bir zveno shegarasınbasshılıǵında 
ayrıqsha dárejelerdiń wazıypaları hám funksiyaların anıq ajıratıw, Xalıq xojalıǵı, 
kárxanalar (firmalar ) tarmaqlarınıń xojalıq ǵárezsizligin támiyinlewge 
múmkinshilik beretuǵın jańa shólkemlestirilgen strukturalar dúziledi. 
Strategiyalıq basqarıw quralları
Joybarlastırılǵan rejani ámelge asırıw ushın tayarlıq hám qararlardı qabıllaw 
usılları, prognozlastırıw hám analizdiń túrli quralları hám kóp sanlı matritsalar 
bolǵan arnawlı qurallar talap etiledi. Tiykarınan, strategiyalıq basqarıw júdá kóp 
sanlı qurallarbasshılıǵından paybasshılıǵındalanıwǵa múmkinshilik beredi, 
funukisonal olardıń tiykarǵı bólimleri tómendegi hámriantlarbasshılıǵından ibarat : 
1. Strategiyanıń logikalıq tiykarları. Óytkeni sonbasshılıǵında, ol ámeldegi 
kemshiliklerdi analiz qılıw hám ońlaw ushın isletiledi jáne bul mashqalalardi 
sheshiw jolları menen baylanıslılıq ornatıw ushın isletiledi. 
2. Balans matrisi. Bul qural járdeminde strategiyalıq basqarıwdıń 
kemshiliklerin, abzallıqları hám qásiyetlerin anıqlawıńız múmkin. Bunnan tısqarı, 
olar bazar qáwipi menen salıstırıladı. 
3. Ekonomikalıq aymaqlardı tańlaw. Bul qural báseki hám kúsheyip 
baratırǵan biyqararlıq sebepli islep shıǵarıwdı diversifikatsiya qılıw menen 
baylanıslı. 
Basqarıwbasshılıǵında strategiyalıq pikirlew 
Kárxananıń tabıslı bolıwına erisiw ushın etakchi linklar ideyalardı 
awbasshılıǵındarmalawǵa, mashqalalardi sheshiwge, jámáátte islewge hám 

---

basqalarǵa járdem beretuǵın pikirlew qábiletlerin rawajlandırıwları kerek. 
Menejment hám joybarlaw funkciyalarınan paybasshılıǵındalanmastán qurılatuǵın 
hám isletiletuǵın shólkemdi oybasshılıǵında sawlelendiriw qıyın. Strategiyalıq 
basqarıwdıń analitik quralı bes basqıshbasshılıǵından ibarat: 
1. Kárxananı shólkemlestiriw, barlıq xızmetkerlerdi, quramı hám resursların 
názerde tutadı. 
2. Kemshiliklerdi saplastırıw hám alternativ hámriantlar arasınbasshılıǵında 
eń jaqsısın tabıw. 
3. Kóp pikirlerdi analiz qılıw : átirap -ortalıq, bazar, joybar hám momenttiń 
áhmiyeti. 
4. Isleytuǵın kúshlerdi anıqlań, yaǵnıy jumısshılardıń maksimal waqtın 
ajıratıwı kerek bolǵan zatlar menen shuǵıllanıń 
5. Kárxananıń natiyjeliligi hám bazar basshılıǵındaǵı poziciyasin óz ishine 
alǵan óz ideal poziciyasin qáliplestiriw.