Tema: Ekonomikanı basqarıwnıń shólkemlestirilgen dúzilisi Joba: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

2.4.
 
Shólkemlestirilgen strukturalardı proyektlestiriw. 
Menejmenttiń shólkemlestirilgen strukturaların shólkemlestiriw islep 
shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám tipiga eń jaqsı uyqas keliwshi basqarıw apparatın 
jaratıwbasshılıǵından hám bazar ekonomikası sharayatınbasshılıǵında basqarıwdıń 
hár bir zvenosiniń islep shıǵarıw texnikalıq, xojalıq social hám finanslıq iskerligin 
basqarıw boyınsha hámme funksiyalardı orınlanıwınıń zárúriyatınan kelip shıǵadı. 
Bul mashqalalardıń sheshimi basqarıwdı basqarıw jumısları hám funksiyaların 
racional bólistiriw basqarıwdıń anıq maqset hám wazıypaların belgilew boyınsha 
birqatar ilajlardı ótkeriw arqalı ámelge asıriladı. 
Maqsetli jantasıw basqarıw shólkemleri jumısınıń kollektiv aldına qoyǵan 
maqsetlariga erisiwge boysınıwın talap etedi. Basqarıwdıń hár bir tómengi dizimi 
óziniń maqsetlari (shólkemlestirilgen, ekonomikalıq, texnikalıq, social) ga iye, sol 
sebepli maqsetlarniń sáykes keliwi mashqalası júzege keldi. Basqarıwdıń hár qıylı 

---

dárejeleri ulıwma maqsetga juwap beriwleri, bir-birin toltırıp turıwı zárúr. 
Maqsetlarni tártiplewdi usıllarınan biri maqsetlar terekin dúziw esaplanadi. 
Maqsetlar hám olarǵa erisiw quralları ortasındaǵı baylanıslardıń grafik suwreti. 
2.3 
2.2 
2.1 
1-basqısh sub maqsetler 
2-basqısh sub maqsetler 
Bas maqset 
3 
2 
1 
Tiykarǵı maqset 
2.2.3 
2.2.2 
2.2.1 

---

Ulıwma maqsetke erisiw ushın tiykarǵı maqsetke erisiw kerek, tiykarǵı 
maqsetke erisiw ushın bolsa, birinshi dárejediń maqsetine erisiw kerek hám t. b. 
Mámleket máselelerin dıń maqseti anıqlawshı esaplanadi, ol ilimiy 
texnikalıq, islep shıǵarıw, ekonomikalıq, social hám basqa maqsetlar menen tıǵız 
baylanıslı. 
Maqsetli jantasıw basqarıwdıń zamanagóy strukturasına ótiwge 
múmkinshilik beredi. Bul maqsetler, maqset astı hám rawajlanıw máseleleri 
quramın hám proyetlestirip atırǵan basqarıw obiektin iskerlik júrgiziwni islep 
shıqsın. 
Maqsetler terekin qurıw basshılıǵında onıń sapa hám hárakteristikaın tuwrı 
anıqlaw áhmiyetli bolıp tabıladı. Sapa hárakteristikası basqarıw funksiyalarınıń 
kórinetuǵın bolıwınıń tiykarı esaplanadi, sapa hárakteristikası bolsa strukturalı 
bólindiler (bólim, sex hám t. b.) tóriniń tiykarı bolıp xızmet etedi. Proyektlestirilip 
atırǵan shólkemlestirilgen struktura sisteması elementalari aldın basshılıǵında 
turǵan maqset hám wazıypalar basshılar hám qánigeler quramın tiykarlawǵa 
múmkinshilik beredi, wazıypalar nomenklaturasi bolsa strukturalı bólindiler 
xızmetkerleri ortasınbasshılıǵındaǵı wazıypalar taksimlanishi bolıp tabıladı. 
Shólkemlestirilgen strukturanı proyetlestiriwtirishiniń ǵárezsiz metodı bolıp 
shólkemlestirilgen-ekonomikalıq modellestiriw esaplanadi. Onıń 
tiykarınbasshılıǵında atqarıw etiwshılerdiń kepillikleri hám juwapkershilikiniń 
bólistiriliwiniń grafik, matematikalıq, maketli-diywaliy suwreti jatadı. Basqarıw 
shólkemlestirilgen strukturasın qáliplestiriwde basqarıw pogonalari hám zvenolari 
sanı, sızıqlı hám funksional basqarıwdıń oraylashuvi dárejesi, basqarıw bo'limi 
hám funksiyaları 
quramı, bir baslıqqa tuwra keletuǵın boysınıwshılar sanın 
tiykarlaw zárúr. Basqarıw sistemasınbasshılıǵında pogonalar qansha kóp bolsa 
buyrıqtı joqarı basshılıǵından tómenge hám informaciyanı tómenden joqarıǵa 
ózgertiw sonsha kiyin boladı. Buyrıqtı hám informaciyanı ózgertiw processinde 
buzılıwıniń qáwipi sonshalıq joqarı boladı. Sol sebepli basqarıw shólkemlestirilgen 

---

strukturasın proyektlestiriwtiriw hám tolıq jetilistiriwde basqarıw pogonalari sanı 
optimal bolıwına umtılıw zárúr bolıp tabıladı. 
Hár qanbasshılıǵınday shólkemlestirilgen strukturanıń sapası onıń 
qáliplestiriwde tómendegilerge qanshellilik ámel etilgeni menen anıqlanadı: 
- 
sistemali jantasıw, yaǵnıy basqarıw obiekti hám organına tásir etiwshi 
ılajı bolǵanınsha hámme faktorlardı esapqa alıw ; 
- 
basqarıw oraylasıwı hám baslanǵısh zvenolar ǵárezsizliginiń optimal 
birligi; 
- 
joqarı basshılar tuwrıbasshılıǵından-tuwrı atqarıw etiwshine 
informaciyanı barıwı hám waqtıniń maksimal qısqarıwı; 
- 
proektlestirilip atırǵan strukturabasshılıǵında hár bir strukturalıq bólektiń 
funksiyası wazıypası hám xuquqini tuwrı anıqlaw ; 
- 
basqarıw sisteması basshılıǵındaǵı ózgerislerge juwap qaytarıwdıń 
múmkinshiligi; 
- 
hár bir anıq xolat boyınsha kaysi bólindinde informaciya kóp bolsa sol 
sorawdı sheshiw boyınsha bólindine kepillik beriw. 
Basqarıw apparatı strukturasına tiykarǵı talap onıń operativliginde bolıp 
tabıladı. Apparat strukturası sonshalıq dárejede ápiwayı bolıwı kerek basqarıw 
sistemasınbasshılıǵında qarar qabıllaw jáne onı ámelge asırıw kerek. Operativlik 
menen iskerlik júrgiziwiniń isenimliligine baylanıslı. Bul degeni basqarıw apparatı 
informaciya ózgertiwniń tuwrılıǵına kepillik beriw ótkerilip atırǵan 
maǵlıwmatlardıń buzılıwına jol qoymawı kerek, basqarıw sistemasınbasshılıǵında 
baylanıstıń úzliksizligin támiyinlew kerek. 
Apparat strukturası basqarıw ekonomikasın támiyinlewi kerek. Bunıń mánisi 
sonbasshılıǵında, basqarıwbasshılıǵından keletuǵın nátiyje basqarıw apparatına 
bolǵan hárejetlerdiń minimallıǵı arqalı eriwilsin. 
Apparat strukturasına islep shıǵarıw háraqteriniń ózi, onıń tarmaqlı 
qásiyetleri (islep shıǵarılıp atırǵan ónim quramı, tayarlaw texnologiyası, islep 
shıǵarıw masshtabı hám tipi, texnikalıq hám miynet procesi dárejesi hám basqalar), 

---

sonıń menen birge basqarıw jumısınıń mexanizasiyalanǵanlıǵı hám 
avtomattlastırılǵanlıǵı dárejesi jumısshılar ilmiy tájriybesi, olar miynetiniń 
natiyjeliligi boysınıwshılar sanı hám basqarıwshı tárepinen olardı 
qabasshılıǵındaǵalaw qıla alıw múmkinshilikleri ortasınbasshılıǵındaǵı 
baylanıslılıq tásir kórsetedi. 
Shólkemlestirilgen strukturalardı proektlestiriwde tómendegi kórsetkishler 
zárúrli esaplanadı: 
Shólkemlestirilgen sistemanıń maqset hám wazıypalarına uyqas keliwshi 
struktura tańlaw. 
Sistemanıń hár bir bólimi yamasa strukturalıq bólimleri arasınbasshılıǵında 
wazıypalardı ózlestiriw. 
Shólkemlestirilgen struktura ishindegi hár bir elementtiń basqarıw 
shólkemleri hám huqıqıy hújjetlerin anıqlaw. 
Strukturaǵa sáykes keletuǵın jumıs túrlerin anıqlaw hám jumısqa jaylaw 
waqtınbasshılıǵında olardı esapqa alǵan halbasshılıǵında shólkemlestiriw. 
Struktura jumısqa túsirilgennen keyin onıń natiyjeliligin bahalaw hám qayta 
rebasshılıǵındaktorlaw. 
Shólkemlestirilgen strukturalardı proektlestiriwde áyne anıqlanǵan maqsetler 
hám wazıypalar tiykarınbasshılıǵında jumıs orınlanıwı kerek. Bunbasshılıǵında, 
struktura sistemasınıń dúziliwi jáne onı aktiv xızmetkerler hám qurılmalar arqalı 
basqarıwǵa ılayıq bolıwı zárúrli bolıp tabıladı. Strukturanı anıqlawbasshılıǵında 
hám jaratıwbasshılıǵında qánigeler keń qollanılatuǵın tálim hám tájiriybege 
ıyelewi de júdá zárúrli bolıp tabıladı. 
Basqarıw strategiyası ne? 
Uzaq múddetli perspektihámǵa hám ámeliyatqa qollanılatuǵın basqarıw 
funkciyası strategiyalıq basqarıw dep ataladı. Usıllardı tuwrı islep shıǵıw hám 
olardı ámelge asırıw sebepli biz tabıslı perspektihámǵa tayanamız. Kóplegen 
qánigeler, strategiyalıq basqarıw básekishiler arasınbasshılıǵında aman qalıw 
kontseptsiyası bolıp tabıladı. Joybarlaw hám jumıstı joybarlaw járdeminde siz 

---

shólkem keleshekte qanbasshılıǵınday bolıwın túsiniwińiz múmkin: 
bazarbasshılıǵında onıń pozitsiyasi, basqa kompaniyabasshılıǵından ústemshilikler, 
kerekli ózgerislerdiń dizimi hám taǵı basqa. 
Strategiyalıq menejment neni ańlatıwın bilip alıw, úyreniw metodları, 
qurallar, qabıllaw usılları hám ideyalardı ámelge asırıw usılları menen baylanıslı 
bilim tarawı. Basqarıwdıń ush tárepinen paybasshılıǵındalanıń: funksional, process 
hám element. Birinshisi, jetekshilikti tabısqa erisiwge járdem beretuǵın arnawlı bir 
ilajlar kompleksi retinde kórip shıǵadı. Ekinshi tárep bolsa, bul mashqalalardi 
tabıw hám sheshiw ushın háreket dep suwretleydi. Ekinshisi jetekshiligin ańlatadı, 
sebebi strukturalıq elementlerdiń óz-ara baylanıslılıǵın shólkemlestiriw boyınsha 
jumıslar. 
Strategiyalıq basqarıwdıń mánisi 
Basqarıw funkciyası úsh tiykarǵı sorawǵa juwap tabıwbasshılıǵında járdem 
beredi: 
1. Birinshisi: "Házirgi waqıtta firma qaybasshılıǵında, yaǵnıy, qaysı jay 
iyeleydi? " jáne bul jónelisti tańlaw ushın zárúrli bolǵan ámeldegi poziciyanı 
suwretleydi. 
2. Ekinshiden: "Bir neshe jıl ishinde qanbasshılıǵınday basqıshbasshılıǵında 
boladı? ". Jáne bul keleshekke jónelis tabıw imkaniyatın beredi. 
3. Úshinshisi: "Joba ámelge asırıw ushın ne qılıw kerek? " Bul kárxana 
siyasatın tuwrı ámelge asırıw menen baylanıslı. Basqarıwbasshılıǵında 
strategiyalıq joybarlaw keleshekke qaratılǵan hám operatsion máselelerdi sheshiw 
ushın jay jaratılıwma járdem berdi 
Strategiyalıq basqarıw salasınbasshılıǵında strategiyanıń tiykarǵı túrleri 
Qánigeler tórtew túrdegi háreketlerdi ajıratıp kórsetiwedi: kemeytiw, jedellik, 
integraciya hám diversifikatsiya qılıw. Birinshi tur kompaniya uzaq waqıt 
basshılıǵındawamınbasshılıǵında tez pat penen islep atirǵan bolsa hám ónimliligin 
asırıw ushın taktikasini ózgertiw kerek bolsa isletiledi. Strategiyalıq basqarıwdıń 
túrleri, ósiwdi názerde tutqan halbasshılıǵında, bólek kórip shıǵamız: 

---

 1. Kompaniyanıń iskerligi tolıq ámelge asırilmagan bolsa, bunbasshılıǵınday 
joba basqalarǵa qaraǵanbasshılıǵında jaqsılaw bolıp tabıladı. Bazarǵa 
salbasshılıǵındamlı kirip barıw, óz múmkinshilikleriniń shegaraların keńeytiw hám 
ónimdi jetilistiriw sıyaqlı ush kishi tip bar. 
2. Integraciya. Kompaniya saylanǵan sektorbasshılıǵında bekkem 
ornatılǵanınbasshılıǵında isletiledi hám ol túrli jónelislerde háreketleniwi múmkin. 
3. Diversifikatsiya. Bul parametr saylanǵan sektorbasshılıǵında keńeytiw 
múmkinshiligi ámeldegi bolmasa yamasa basqa sanaatqa kirisiw úlken keleshek 
hám paybasshılıǵında ushın aldınan belgilep qoyılǵan bolsa, juwap beredi. Bul 
erbasshılıǵında ush kishi tip ámeldegi: birdey tohámrlardı qosıw, jańa túrdegi ónim 
túrlerin kirgiziw hám tiykarǵı iskerlikke kiritilmegen islerdi .