Tema: “Atilla” dástanı ideyası hám syujetlik ózgeshelikleri

Atilla dástanınıń syujetlik ózgeshelikleri
“Attilla” dástanınıń syujetinde orta ásirde qayta jazılģan eki poema saqlanģan. Ol bizge shekem german hám skandinaviya xalıqlarınıń batırlıq eposı “Nibelunglar haqqında jır” hám “Alp qoldı Valtariya” dep atalģan nemis tilindegi poemalar túrinde jetip kelgen. “Attilla” dástanınıń syujetindegi barlıq waqıyalar bas qaharman Attillanıń dógeregine qurıladı.Bas qaharmannıń aģayin-tuwısqanı, dosları, olardıń ózara qatnası, quwanıshı menen kuyinishi, dushpanlardıń is-háreketi hár tárepleme kózge taslanadı. Usılayınsha waqıyanı bastan-aqırına shekem qaharman dógereginde sáwlelendiriw qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarında da keńnen qollanıladı.Ban “Alpamıs”, “Edige”, “Er Qosay” t.b. dástanlardı mısal etsek boladı. Qaharmanlıq dástanlarģa xarakterli nárse – batırdıń jekpe-jek gúreske túsiwi. Bul qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarınıń hámmesinde ushırasadı. Biz, bul syujetti “Attilla” dástanında da ushıratıwımızģa boladı. Attillanıń Aeciy menen gúresi bunıń ayqın dáliyli.
“Attilla” dástanındaģı giperbolalıq súwretlewler qaraqalpaq dástanlarınıń kópshiliginde ushırasadı. Mısalı, Urıs dawamında qan suwday aģıp, ólikler taw-taw bolıp úyilip qaldı”.
Edil patsha haqqında
Hun shohining yadı turk mifologiyasi, awızsha german dástanları hám Skandinaviya ańızlarında ásirler dawamında saqlanıp qalǵan. Xunlar shohi Atilla haqqındaǵı adamlardıń túsinigi, tiykarınan, ráwiyat hám gúrrińtlarga tiykarlanǵan bolıp, Atillaning tariyxıy shaxsı menen ulıwmalıq kem. Tariyxıy Atilla bizge onsha málim emes, lekin onıń zamanlasları sol dáwirdiń basqa tariyxıy shaxslarına qaraǵanda ol haqqında kóbirek dálillerge iye. Attila haqqındaǵı mifning jaratılıwı áyyemgi dáwirde baslanǵan, orta ásirlerde tabıslı dawam etken hám házir de tamamlanmagan; Zamanagóy miflarning jaratılıwı ilim ushın gúresayotganlarning kóp yamasa kemrek tıyanaqlı gipoteza formasında boladı. Attilaning bolajaq imperator retinde qáliplesiwi kóplegen ilimiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı ádebiyat avtorlarınıń dóretpelerinde tolıq kórsetilgen.
Atilla imperiyasi Ural tawları hám Kaspiy teńizinen Dunaygacha shozılǵan. Qublada onıń tábiy shegaraları Kavkaz, Azov teńizi, Qara teńiz hám Karpat edi. Shegarası Karpat menen shegara qatar bolıp, qubla janbawırdıń ortasından Dunayga tuwrı keledi, bul bolsa óz gezeginde “tábiy shegara”ga aynalǵan.
Attila atı turkiy tillerden (atta / ata - áke, el, xalıq / il - mákan, mámleket, xalıq) kelip shıqqan jáne bul etimologiya basqa xalıqlardan alınǵan hám tushunilgan. Xun atlarınıń túrli “milliy” variantları sonnan kelip shıqqan. Bir versiyaǵa kóre, Attila atı turkiy (xazar) volga-volga atı menen baylanıslı. Ol Attilaning húkimranlıǵın óz imperiyasining gullep-jasnawı menen baylanıstırıp, onı ádalatlı hám qúdiretli dep ataǵan. Atilla jeńisleri áskeriy hám komandirlik kórkem óneriniń shıńı esaplanadı.
Atillaning ólimi menen hunlarning jáhán mámleketiniń qudıreti tugadi, ol júzege keliw etken mámleket qanday tez júzege keliw etilgen bolsa, joq qılıw boldı, qosıq hám ráwiyatlarda bul qúdiretli shabıwılshınıń yadı uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Attila tariyxıy shaxs bolıp, onıń sebepli dúnya hunlar haqqında bilip aldı. Evropada ol ájayıp komandir retinde teńildi. Evropa mámleketlerinde altı ásir dawamında soqqı urıw etilgen Atilla suwreti túsirilgen altın hám gúmis medallar bunıń dálili bolıp tabıladı. Kazaxstan jámiyetinde volga (Attila) húkimdarınıń atı tariyxıy bolıp qalıp atır. 2009 -jılda Kazaxstan Milliy banki “Ullı sarkardalar” gruppaındaǵı “Attila” estelik gúmis teńgesin mámilege shıǵardı.

“Dúnyadaǵı skif sahralarında jasawshı qáwimlerdiń birden-bir basshısı

barlıq hunlarning basshısı. varvarlar arasında ájayıp
ataqlılıǵı menen ataqlı. Onıń júriwi zárúrli,
Onıń turpayı hám háreketleri úlken haq nıyetlilikti kórsetedi.
Iordaniya, Getika

Attila (latınsha Attila, grekshe tkhías, nemis Etzel — Etzel), turk ádebiyatında «volga» atı menen ataqlı bolǵan, 434—453 jıllarda Reyn dáryasınan Arqa Qara teńizge shekem bolǵan qáwimlerdi óz húkimranlıǵı astında birlestirgen xunlar basshısı [ 2].

Hun sárdarı yadı ásirler dawamında turk mifologiyasida, awızsha german dástanlarında saqlanıp, Skandinaviya dástanlarına ótip kelgen. Áyyemgi nemis ráwiyatlarında, xalıqlardıń ullı mákan-jayı dáwirinde dúzilgen, Atilla danıqlı nemis patshaları aldındaǵı ullı jırtqısh hukmdorlar diziminde birinshi orındı iyelegen. Hunlar shohi Atilla haqqındaǵı túsinik tiykarınan ańız hám gúrrińlerge tiykarlanǵan bolıp, Atillaning tariyxıy ayriqshalıǵı menen onsha baylanısı joq.
Tariyxıy Atilla bizge onsha málim emes, lekin onıń zamanlasları sol dáwirdiń basqa tariyxıy shaxslarına qaraǵanda ol haqqında kóbirek dálillerge iye. Attila haqqındaǵı mifning jaratılıwı áyyemgi dáwirde baslanǵan, orta ásirlerde tabıslı dawam etken hám házir de tamamlanmagan; Zamanagóy miflarning jaratılıwı ilim ushın gúresayotganlarning kóp yamasa kemrek tıyanaqlı gipoteza formasında boladı. Atillaning bolajaq imperator retinde qáliplesiwi kóplegen ilimiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı ádebiyat avtorlarınıń dóretpelerinde tolıq aytılǵan [3, 4-bet].
Atillaning kelip shıǵıwı hám xarakteristikası, húkimet tepasiga keliwi. Atillaning tuwılǵan jılı hám jayı belgisiz. Atillaning jasını 448 jıldan baslap, Prisk Paniyskiyning gúwalıqlarına tıykarlanıp, Attilani azmaz aq saqallılı adam dep tariyplagan halda shama qılıw múmkin. Bul hám basqa maǵlıwmatlar Attilaning v ásirdiń birinshi on jıllıǵında tuwıllıǵin kórsetedi (400, 404 yamasa 406 atlı versiyalar ). “Attila quday jaǵai” kitapın Atilla turmısı tariyxına baǵıshlaǵan frantsuz tariyxchisi Moris Buvier-Ajan 395-jıldı Atillaning tuwılǵan jılı dep ataǵan. Atillaning ákesi Mynzik hunlarning shoh áwladı edi. Onıń úkeleri Oktar hám Rua hunlarning jetekshileri edi. Attila hám Bleydning ákeleri bolǵanma, házirshe belgisiz. Atillaning bolajaq imperator retinde qáliplesiwi haqqında frantsuz attilologi M. Buvier-Ajan tolıq aytıp beredi. Atillaning balalıǵı ákesi hám ájaǵalarinikidan júdá parıq etedi. Olar haqıyqıy kóshpelinchilar bolıp, aǵash ılashıqlarda emes, bálki úylerde yamasa shatırlarda tuwılǵan. Atlardıń kóbisi salmaqli aravalar aldında juwırıwadı, olar mudami talawshılıq menen toldırıladı.
Ádebiyatlar dizimi.
1. Иордан. О происхождении и деяниях гетов. – Спб: Алетейя, 1997// http://www.rulit.net/books/getika-read-118484-1.html
2. http://ru.wikipedia.org/wiki
3. Бувье-Ажан М. «Аттила – Бич Божий» (серия ЖЗЛ). — М., 2003// http://www.litmir.net/br/?b=157176
4. http://www.np.kz/old/2006/19/rludi1.html
5. Никоноров В.П., Худяков Ю.С. «Свистящие стрелы» Маодуня и «марсов меч» Аттилы: Военное дело азиатских хунну и европейских гунну. – СПб, 2004. – 320 с.
6. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. –Алма-Ата, 1992. – 375 с.
7. Города великой степи. Алматы, 2007. – 216 с.
8. http://kk.convdocs.org/docs/index-95297.html
9. http://balhashlib.creatida.kz/rus/inetres_9_1_11/
10. Древний Казахстан. Детская энциклопедия Казахстана. – Алматы, 2002. — 224 с

1.

1¹ Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бỹсағасида хавфсизликка тақдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент. «Ўзбекистон». 1997.