Tema: “Atilla” dástanı ideyası hám syujetlik ózgeshelikleri

Atilla haqqında tarıyx

Atilla - xunlar jetekshisi. Ol Flagellum Dei (“Xudoning qahri”) atı menen ataqlı bolǵan. Atillaning tuwılǵan jılı hám jayı belgisizliginshe qalıp atır. Shamalarǵa kóre, ol v ásirdiń birinshi on jıllıǵında tuwılǵan. Atillaning qaysı milletke tiyisli bolǵanı da kóp tartıs-tartıslarǵa sebep bolıp atır. Kópshilik izertlewshilerdiń onı Oraylıq Aziyanıń turkiy qáwimleri wákili bolǵan, dep esaplasadı. Boljawlardıń birine kóre, onıń Atilla atı turkiycha “otli”, “atli”, yaǵnıy atı shıqqan, dańqlı mánisin beredi. Ne bolǵanda da Atilla ullı sarkarda hám imperator bolǵan. Ol jetekshilik etken xunlar, Rim imperiyasiga úlken abay salǵan. Tek eramizǵa shekemiy 453 jılda Atillaning opatınan keyin xunlar saltanati qulagan, Rim imperiyasi xunlarning qáweterli abayınan qutılǵan.

Eramizǵa shekemiy 451 jılı xunlar Katalaunsk keńliklerinde bolıp ótken Rimge qarsı jangda jeńiliske ushıraǵan boldı.
Bul jeńiliw Atilla jáne onıń adamların artqa sheginiwge májbúr etdi. Biraq Atilla jawıngerleri jańa hújim uyushtirish ushın kúshlerin qayta tikladi. Daslep Atilla Arqa Rim imperiyasiga hújim uyushtirishni joybarlawtirdi. Biraq pikirin ózgertirip, 452 jılda Batıs Rim imperiyasiga taǵı bir bar hújim qılıw sheshimine keldi. Xunlar Alp tawların asıp ótti hám rimliklerdi ǵáplette qaldırdı. Nátiyjede Rim imperiyasining Akvileya, verona hám Milan sıyaqlı arqa qalaları xunlar tárepinen jawlap alıw etildi. Lekin Rim omon qaldı. Sebebi Atilla jáne onıń jawıngerleri Po dáryasınan qublaǵa háreketleniwdi. Xunlar imperatori Atilla hám Rim papasi Lv I ushırasıwınan keyin xunlar artqa qayttı. Ullı Xun nege Rim imperiyasiga hújimdi toqtatıw sheshimine kelgeni búginge shekem uǵımsızlıǵınsha qalıp atır. Buǵan baylanıslı bir qansha shamalar ilgeri surilgan. Ráwiyatlarǵa kóre, áyne Lv I diplomatiyasi Rimdi xunlardan azat etken. Ayırım izertlewshilerdiń Atilla ısengen adamları tárepinen onıń Rimge hújim etpesligi eskertilgen. Sebebi Gotlar húkimdarı Alarix I millodiy 410 jılda Rimdi wayran etkeninen keyin kóp waqıt ótpey opat etken. Bul waqıyada Atilla jamanlıq belgisin kórgen, dep esaplasadı.

Atillaning ólimi

Atillaning opatı haqqında bir qansha shamalar bar. Eramizǵa shekemiy 453 jılda Atilla Ilkido imsli qızǵa úylenedi hám ertesi kúni azanda onı ólik halda tabıwadı. Shamalardıń birinde aytılınıwına qaraganda, Atilla toyı kúni bázim shólkemlestirgen. Sharob hám awqattı kóp tutınıw etiwi áqibetinde qan tamırları jarılıp ketken. Basqasında, Atilla vizantiya imperatori Marianaǵa xızmet etken Ildiko tárepinen óltirilgen, degen pikir ilgeri jıljıtıladı. Yamasa ol sharobdan uwlı zatlanıp opat etken bolıwı da múmkin.

Xunlarning bóliniwi hám saltanatning qulashi

Atillaning opatınan keyin kóp waqıt ótpey xunlar saltanati onıń uwılları - Attil-Ellak, Teńizich hám Ernax tárepinen bolıp alındı. Keyin ájaǵa -úkeler ortasında qadaǵalawı astındaǵı aymaqların keńeytiw ushın urıs baslandı. Kelispewshilikler dawam jetip atırǵan bir waqıtta xunlarga koloniya esaplanǵan mámleketlikler ǵárezsizlikke erisiw múmkinshiligin izlay baslawdı. Gepidlar jetekshisi Ardarix birinshi bolıp xunlarga qarsı bas kóterdi. Eramizǵa shekemiy 454 jılda Nedao qalası janında bolıp ótken jangda xunlar jeńiliske ushıraǵan boldı hám Atillaning ularidan biri Attil-Ellak qaytıs boldı. Basqa qáwimler de tez arada Ardarixdan órnek aldı. Nátiyjede Xun imperiyasi 469 jılda tariyx betinen pútkilley óshirildi. Tariyxıy dereklerde olar haqqında basqa hesh qanday maǵlıwmat keltirilmadi. Búgin xunlardan qalǵan birden-bir maǵlıwmat - olardıń qúdiretli jetekshisi Atilla haqqındaǵı yadlar qalǵan, tek.

GERMAN ADABIYOTI. Xunlar Altay tawlarınan baslap, Tibetge shekem, Qıtay, Monǵolstan, Turkistan hám Qırǵız sahraları, Ural tawlarına shekem bolǵan keńliklerde jasaydılar. Olar Qıtay dáreklerinde «Xyun-yu» yamasa «Xyun-nu» dep jazılǵan. «Xyun» yamasa «Xun» Urxun dáryasına at qoyılǵanı sıyaqlı, suw atı menen baylanısqan bolıwı múmkin. Úlken aymaqta úlken mámleketti tiklegen xunlar ólpeń úsh taypaǵa bólindiler. «Qubla xunları» yamasa «oq xunlar» Amiwdáryadan tartıp Iran hám Azerbayjanǵa shekem tarqaldılar. Arqa xunlari Moǵulıston átirapında, Batıs xunları bolsa Buxaradan qırǵız sahraları, Ural tawları keńliklerinde jasaydılar. Keyininen olardıń bir bólegi Kún batıs tárepke júris etti hám Evropada xun túrkleri saltanatın ornatıwdı.
Tariyxıy hújjetlerge kóre Attila 434-453 jıllarda Batıs Xun imperatorligiga xoqonlik etken hukmdor bolıp tabıladı. Ol 39 -40 jaslarında Taxtga otırǵan. Attila 45 qáwimdi, olar arasında german, slavyan, parsı, fın – uyǵır, túrk qáwimlerin xun xonlıǵına birlestire alǵan hukmdar bolıp tabıladı. Xonlıqtıń Shıǵısdaǵı tiykarǵı jerleri Dnepr, batısdaǵı tiykarǵı jerleri Tuna (Dunay) jaǵaları edi. Ol oǵada qattıqol, dushpanlarına salıstırǵanda reyimsiz edi, batıs táreplikler onı jaza ushın jiberilgen «Qudaydıń qamshısı» dep aytqanlar.
Attila 453 jılda, Italiya júriwinen keyin, Ildeka atlı Malikaga úylengen. Lekin toy keshesi awızı -burnidan qan ketib, dunyadan ótken. Attilanıń óligin kórgen kok (shomon) lar sonday degen: qaslıq júz bergeni joq, úlken ájaǵası Buda da sonday dártten ólgen edi. Xunlar Attilaǵa qayǵırdilar. Joqlaw qosıǵılar bitildi:
Názerden quyıladı jas mısalı bult,
Muńlı nurǵa búrkenip quyash bota bolıp tabıladı.
Altın, gúmis, polattan yasalmish tabıt,
Ol jaǵdayda xunlar quyashı Atli jatadır.
Ráwiyatlarǵa kóre, Attilaning kómiw qılıw dástúri sonday bolǵan : onıń ólikin bir-biriniń ishine kiygizilgan ush tabıtqa jaylastırıwǵan. Birinshi tabıt altınnan jasalǵan hám usınıń sebepinen ol quyash sıyaqlı yaltirardi. Óytkeni Attila xunlarning quyashı edi. Xun atı da kún, quyash bolıp esaplanadı. Ekinshi tabıt dumli juldız sıyaqlı porlovchi gúmisten qılınǵan edi. Attila kemde-kem ushraytuǵınlıqta dumli juldızǵa uqsaytuǵın edi. Úshinshi tabıt eki bar taplanǵan temirden jasalǵandı. Sebebi Attila temir ǵayratlı, polatday bukilmas hukmdor edi.
Qımbat bahalı úsh qabatlı tabıt Attilaga tiyisli qural -sayman hám buyımlar menen Tissa dáryasınıń aralchalaridan birine kómiw etilgen. Keyininen dáryanıń ózeni ózgertirilip, qabrning ústinen ótkerilgen. Bunnan maqset qabrni dushpanlar ocholmasligi hám Attila menen ko'milgan qımbat bahalı buyımlardı talap, alıp ketolmasligiga qaratılǵandı.
Reyn, Dunay, visla boyi hám Skandinaviyaning qublaındaǵı jerlerde german qáwimleri jasaǵan. XII-XIII ásirlerden baslap German qaharmanlıq eposlari jazıp alıwǵa kiriwildi. Bul ertek hám qıssalarda german qáwimleriniń turkiylarning xun qáwimi menen alıp barǵan sawashları suwretlenedi. Olarda Atli, Etsel, Attila atlı xun húkimdarınıń obrazı jaratılǵan. Usı ráwiyat ańızlarda, sonıń menen birge, XII-XIII ásirlerde nemis tilinde jaratılǵan «Nibelunglar haqqında qosıq» dástanında Attila zalım hukmdor retinde kórsetiledi. Attila Nibelunglar ǵáziynesin iyelew ushın burgundlar patshası Gunter jáne onıń áskerlerin qonaqdorchilikka usınıs etip, olardı halok etedi. Basqa bir ráwiyatda bolsa german tutqın hayalı Ildika ájaǵaları ushın ósh alıp, Attilani óltiredi. Qánigeler «Nibelunglar haqqında qosıq»menen ózbek xalıq dástanı «Alpomish», atap aytqanda bul dástanlardıń obrazları Bryunxild menen Barchin ortasında jaqın uqsawlıq bar ekenligin kórsetiwedi. Nemislarning sol dáwirde jaratılǵan «Ditrix Berskiy haqqında qıssa» shıǵarmasında da Ditrix xunlar patshası Etsel sarayında xızmet etip, óz dushpanlarına qarsı gúresgeni sawlelengen. Islanladning «velsunglar haqqında saga», norveglarning «Tidreklar haqqında saga», islandlarning «Atli haqqında qosıq» (IX ásir), «Atli ańızı» (XII ásir) dóretpelerinde de Attila obrazı jaratılǵan.
Gredlandlarning «Atli haqqında qosıq» shıǵarmasınıń jaratılıw dáwiri «Nibelunglar haqqında qosıq»den talay áyyemgilew bolıp tabıladı. Qosıqtaǵı suwretke kóre, Gudrun (tariyxıy haqıyqatqa kóre, Ildika) ájaǵaları Gunnar hám Xyognini óltirgeni ushın óz kúyewi Atlidan ósh aladı. Aldın, onıń basqa hayallarınan bolǵan uwılları Eytil hám Erpni, keyininen Atlini baxıtsızlıqlı halok etedi. Qosıqta sonday qatarlar keltirilgen:
Qadaqlar shıńǵırlardı
Maydan salmaqli sesler uyǵınlıǵında,
Ushı arqaǵa qayrılǵan qılısh murtlı xunlarning
Bazmi, tentek sheńberinde.
Shatırda tóplanǵandı
Aste kirdi may menen
Oydin yuzli Malika.
Reńi sarxush Atliga
Jew berdi.
hám qorlap sózlerdi
Ayttı o'shqirib:
«Sen asalga qosıp yeding
Uwıllarıń júregin-
Qanlı góshini
Semserboz polvonlaring.
Endi pishirsang bo'lar
Teńinen túrli awqat.
Pivo menen totib soqır-de,
Meyli keyin bol beshafqat.
Pivodan kayfing oshsa,
Endi shaqıraolmaysan,
Dizengda erkalaolmaysan
Eytil menen Erpni.
Endi hyech ko'rolmaysan
Nayzalar dástede turıwın
Taylardıń jallarin
Joqarında oynawıni».
Shatır daǵı adamlar
Ǵázep menen ichdilar.
Hiylediń zo'rligidan
Xunlar kózi jas boldı.
Tek jalǵız Gudrun
hám ájaǵa -úkeleri,
Atlidan tuwılǵan
Uwıllar, aqılsız jaslar,
Yig'lamadi - rahmsiz.
Altınlardı shashdılar –
Aq quw paridek to'zidi.
Malay -malaylarǵa
Chervonlarni berdiler,
Malika júdá saqıy
Hár kimning ko'nglini
Tabıwdı istar.
Atli sarxush,
Pivodan mast edi.
Qolǵa semser tutmadi,
Gudrunga qarsılıq etpedi.
Bul go'yo olar ushın ápiwayı
Ushırasıwlardıń biri edi.
Atli hámmediń janında
Onı suydi, bag'riga bosdi.
Kepren Malikaning
Ótkir tig'i birla
Qanǵa to'ldi.
Atli rezidenciyasınıń
Qapıları yopildi.
Íytlar quvildi,
Xızmetshi shıǵarıldı.
Ájaǵalar óshi ushın
Úy o'tli o'qqa tutildi.
Átirap jalın ichra yondi…
Attila sarayındaǵı vizantiya elshisi Priskning maǵlıwmatlarına kóre, xunlar xoqonining úlken hayalı Kreka grek áyeli bolǵan. venger tariyxchisi Simon Gez jazıp qaldırishicha, Atilla opatınan keyin onıń miyrasları ushın Krekka hám nemis qızı Ildeka ortasında gúres ketedi.
Kitay alımı Yan Syan-ining baqlawısha, xunlar temasında jaratılǵan eposlardagi Agjuera hám Ashin obrazlarında Atilla qaharmanlıǵı ulıwmalasqan. Orıs etnografi G. N. Potanin óz izertlewlerinde (vostochniye motivı v Srednevekovom Yevropeyskom epose, M., 1899 ) Atilla obrazı jaratılıwına arnawlı mawsim arnalǵan. Áyyemgi Italiya suwretleytuǵın kórkem ónerinde Atilla ıyt qulaqlı, geyde shaqlı hukmdor mısalında kórsetilgen. A. N. veselovskiy (XIX ásir) dıń talqiniga kóre, bul suwret degi mánis Italiyada tuwılǵan emes, bálki xun ańızları tásirinde júzege kelgen bolıp tabıladı. Sebebi turkiylar óz kelip shıǵıwların ıyt, qasqır, túlki, ayıw hám basqa jonivorlar menen baylanıstıradılar. Italyancha suwrette bolsa olardıń birewi sawlelengen, tek.