Tema: “Atilla” dástanı ideyası hám syujetlik ózgeshelikleri

Tema: “Atilla” dástanı ideyası hám syujetlik ózgeshelikleri.


Kirisiw.........................................................................................3-8
I BAP.
I.1.«Atilla» dástanı haqqında hám úyreniliwi……….9-11
I.2. Áyyemgi shıǵıs ańızları “Atilla” dástanı menen
baylanısı……………………………………………………………..11-14


II BAP. “Atilla” dástanı ideyası hám syujetlik ózgeshelikleri.
II.1. «Atilla» dástanı ideyası………………………….14-21
II.2. “Atilla” dástanınıń syujetlik ózgeshelikleri haqqında…………………….21-22


JUWMAQ…………………………………………………………………………25-26


PAYDALANǴAN ÁDEBIYATLAR…………………………………………………..27


Kirisiw


Temanıń aktullıǵı: Qaraqalpaq xalqı eń áyyemgi xalıqlardan bolıp, olar jer júzilik mádeniyatta ózine tán hám qaytalap bolmaytuǵın tariyxına iye. Xalqımızdıń awızeki dóretiwshiligi, tariyxıy shıǵarmaları, qaharmanlıq dástanları, ulıwma xalıqtıń mádeniyatı tariyxınıń betlerin ashıp qarasaq, biz onnan adamlar ushın,ásirese jaslar ushın suw menen hawa qanday kerek bolsa, tap sonday kerek bolǵan patriotlıq hám internatsionallıq, qaharmanlıq hám miynet súyiwshilik, adamgershilik hámádep-ikramlılıq, doslıq hám awızbirshilik, haqıyqatlıq hám miyrim-shápáátlik, mádeniyatlılıq hám kishipeyillilik ideyaların kóremiz. Qullası, xalqımızdıń bay tariyxıy tájiriybesi házirgi hám keleshektegi social-ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy rawajlanıw wazıypaların durıs belgilew hám anıqlawda úlkenáhmiyetke iye. Sonıń ushın da ata-babalarımız «ótmishiń di bil, hesh bolmasa jeti atań dı bil» dep násiyat etken. Bul jaslar ushın qarız hám parız bolǵan.
Xalqımızdıń milliy ózligin ań lawı barısında haqıyqıy tariyxın, muqaddes qádriyatların, ata-babalarımızdıń miyrasların biliwge qızıǵıwshılıǵı kúsheydi.
Ózlikti ańlaw, eń aldı menen ótmishti úyreniwden, tariyxqa zárúrlik seziwden baslanadı. Haqıyqatında da, ózin ań lap atırǵan, ózin túsinip atırǵan hár bir adam qanday shań araqta dúnyaǵa kelgeni, ózáwladlarınıń kimler bolǵanın, ata-babaları neler menen shuǵıllanǵanın hám qanday ómir súrgenin oylap bilip alıwǵa háreket yetedi. Olardıń paziyletleri hám miyrasları menen maqtanıp jasaydı.
Biz ótmishti tiklew, tariyxıy haqıyqatlıqtı óz ornına qoyıw arqalı pikirlewimizdi bayıtamız, usı arqalı jámiyetti jań alaymız. Biz Watanımız tariyxı hám xalıqtıń ótmishin úyreniw arqalı búgingi kúni juwapkershilik sezimlerin qáliplestiremiz. Rawajlanıwdıń jań a dáwiri bosaǵasında turǵanımızdı hám xalqımızdıń ullı keleshegine tiykar salıwǵa juwapker ekenligimizdi, qatnasıǵımızdıń bar ekenligin túsine baslaymız.
Haqıyqıy tariyxtı biliw jámiyetimizdiń hár bir puxarasınıń ,ásirese jasáwladtıń ómirde óz jolın tań lap alıwına, búgingi turmısımızdıń qádirine jetiwine hám keleshegin anıqlap alıwına járdem beredi.
Birinshi Prezidentimiz Islam Karimov « Óz tariyxın bilgen, onnan ruwxıy quwat alatuǵın xalıqtı jeń ip bolmaydı. Biz haqıyqıy tariyxımızdı tiklewimiz, xalqımızdı, milletimizdi mine usı tariyx penen qurallanıdırıwımız zárúr. Tariyx penen qurallandırıw, jáne bir ret qurallandırıwımız zárúr»¹ - degen edi. Usı miynetinde jurt basshımız tariyxshı alımlarǵa xalıqtıń kelip shıǵıwı hám mámleketshiliktiń qáliplesiwi, onıń rawajlanıw basqıshları haqqında ilimiy jaqtan dáliyillengen tariyxtı jaratıwdı baslı wazıypa etip qoydı.
Biziń eramızǵa shekemgi VIásirdiń ortalarında Iranda dúzilgen Axemeniyler mámleketi Orta Aziya xalıqlarına qáwip tuwǵıza baslaydı. Biziń eramızǵa shekemgi 530-529-jılları Axemeniyler shahı Kir Orta Aziyaǵa basqınshılıq urısın baslaydı. Gerodottıń maǵlıwmatı boyınsha dáslepki sawash massagetler menen bolǵan. Usı waqıtta massagetlerdi Tumaris hayal patsha basqarǵan. Massagetler menen birlikte, olardıń awqamına kirgen saklar hám derbiklerde dushpanǵa qarsı gúreske shıǵadı. Jergilikli xalıq watan azatlıǵı ushın qaharmanlarsha gúresedi. Axemeniyler basqa mámleketler menen sawashta bunday qarsılıqtı kórmegen edi. Strabonnıń aytıwına qaraǵanda massagetlerdiń quramına xorezmiylerde kirgen. Massagetler Kir II nin áskerlerin urısta jeń edi. Gerodottıń aytıwınsha Axemeniyler dinastiyasınıń wákili Dariy I basqarǵan jılları (b.e.sh. 522-486) Orta Aziya aymaǵın jawlap aladı. Usı waqıtta saklardıń at baǵarı Shıraq, Darıydiń isenimine erisip, onıń áskerlerin aldaw arqalı qumlıqtıń ishki ortasına alıp baradı. Nátiyjede suwsız hám azıq-awqatsız qalǵan Dariy áskerleriniń kópshiligi ólip ketedi.
Orta Aziyalıqlar Iranáskerleri qatarında basqarıw islerinde qatnasqan. Erkinlikti súyiwshi otırıqshı hám kóshpeli qáwimler sırt el eziwshilerine qarsı turaqlı túrde gúresip keldi. Qúdiretli Axemeniyler patshalıǵı b.e.sh. IV ásirdiń sońǵı shereginde Iskender Zulxarnayınnıń armiyasınıń topılısınan qulaydı. Iskander Zulxarnayın jergilikli xalıqlardıń qarsılıq etiwine qaramastan Orta Aziyanıń kópshilik jerlerin jawlap aldı. Tek Xorezm óz azatlıǵın saqlap qaldı, hátteki Orta Aziyadaǵı Makedon basqınshılarına qarsı háreketlerdiń tiregi rólin atqaradı.
Qaraqalpaqlar dáslep bir neshe qáwimlerdiń quramınan ibarat bolıp, áyyemgi zamanlardan baslap-aq qáliplese baslaǵan. Olardıń eń eski ata-babaları biziń eramızdan burınǵı birinshi ásirde Araldıń qubla boylarında jasaǵan massaget qáwimleri. Massagetlerdiń qaraqalpaqlardıń etnogenezine baylanısı olardıń dástúrlerinde, úrp-ádetlerinde búgingi kúnge shekem seziledi. Massagetlerdiń sıyınǵan eń baslı qudayı quyash bolǵan. Massagetlerdiń patshası Tumaris Axamaniyler dinastiyasınıń patshası Kirge «Massagetlerdiń ámengeri quyash atınan ant etemen, men sizdey ashkóz qanxorǵa qan ishkizemen» dep, onıń menen sawashqa túsken. Quyashqa, ayǵa, otqa sıyınıw burın túrkiy xalıqlarında, sonıń ishinde qaraqalpaqlarǵa tán bolǵan. Ottan atlatıw, ot penen alaslaw, oshaqqa suw tóktirmew, «ot aǵası», «oshaq bası», «oshaqtan ot sónbesin» degen sózler erteden kiyatırǵan dástúrlerdi ańlatadı.
Massagetlerdiń ózi bir qansha qáwimlerden ibarat bolǵan. Solardıń ishinde apasiaklar qáwimi, qaraqalpaqlardıń tiykarın salıwda úlken rol atqarǵan. Apasiaklardıń xojalıq turmısı, matriarxatlıq yaǵnıy analıq dástúri qaraqalpaqlardıń eski ata-babalarınıń turmısı menen sáykes keledi. Bul T.A.Jdankonıń pikirinshe qaraqalpaqlardıń «Qırq qız» dástanında jaqsı kórinedi. Sonlıqtan akademik S.Kamalovtıń pikirinshe apasaıklar qaraqalpaqlardıń birinshi atı dep kórsetedi.
Mine biz joqarıda «Tumaris», «Shıraq» hám taǵı basqa da tariyxıy dástanlardıń dórewine usı tariyxıy waqıyalar sebebshi bolǵan. Usı tariyxıy waqıyalar xalıq ańızına, dástanlarına aylanǵan shıǵarmalar menen baylanıstırıp úyreniw búgingi kúnniń ilimiy máselesi bolıp tur.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵaların úyreniw milliy miyraslardı úyreniw menen barabar. Sebebi, olarda qaraqalpaq xalqınıń ótmishtegi social-ekonomikalık turmısı, mádeniyatı, úrp-ádet dástúrleri óz kórinisin tapqan boladı.