Tayyorlash va va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy-metodik markazi

2) 10–13 yosh, mazkur davr o‘ta muhim bo‘lib, bola uchun o‘tish davrining 

eng murakkab payti hisoblanadi. Ushbu yoshdagi bolalar ko‘p narsani tushunishga 

harakat  qiladigan  va  qiziquvchan  bo‘ladilar.  Internet  tarmog‘ida  o‘yinlar  va 

axborotlarni  izlash  bilan  bir  qatorda,  ushbu  yoshdagilar  do‘st  va  tanishlar  topish 

maqsadida ijtimoiy saytlar va chatlardan faol foydalanishadi. 

3) 13–16 yosh. Mazkur toifa o‘smirlardan iborat. Ushbu toifadagi o‘smirlar, 

shaxs sifatida va jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida aynan shu yoshda shakllanishi 

bois, faoliyat doirasining qamrovi kengligi va alohida e’tibor talab etishi bilan ajralib 

turadi. Bu toifadagi o‘smirlar Internetdan faol foydalanadilar. Internet ular uchun 

ulkan  axborot  manbasi,  tengdoshlari  va  do‘stlari  bilan  muloqot  vositasi,  shu 

jumladan,  vaqtichog‘lik  qilish  imkoniyati  hamdir.  Yoshlarning  aksariyat  qismi 

ijtimoiy tarmoqlardan va tezkor xabarli ilovalar (messenjerlar)dan foydalanadi. 

Mazkur  yoshdagi  eng  katta  muammo  —  bu  ota-onalar  tomonidan 

«bolalarimiz  ulg‘aydi»  qabilida  ularni  to‘la  nazorat  qilmaslikdir.  Bu  yoshni  yana 

«axborot ochligi» yoshi, deb ham atash mumkin. Bu davrda bolalar ulg‘ayib, barcha 

narsalar haqida ko‘proq bilishni xohlaydilar. Onlayn muloqotga kirish ular uchun 

kundalik hayotining bir qismi hisoblanadi. 

---

35 

 

Bugungi kunda bolalar va o‘smirlarlarning Internet tarmog‘idan foydalanish 

vaqtini tartibga soluvchi norma ishlab chiqilmagan. Mutaxasissislarning fikrlari bir-

biridan farq qiladi. Aksariyat ruhshunoslar, shifokorlar va pedagoglarning fikricha, 

Internet tarmog‘idan foydalanish vaqti quyidagicha taqsimlanishi lozim: 

 

7 yoshdan 10 yoshgacha bo‘lgan bolalar — kuniga 1 soat 

 

10 yoshdan 13 yoshgacha bo‘lgan bolalar — kuniga 1,5 soat 

 

13 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar — kuniga 2 soat 

Ta’kidlash joizki, bu vaqt oralig‘ida ekran qarshisidagi bola kamida 10 daqiqa 

tanaffus  qilishi  kerak.  O‘smirlar  va  bolalarni  kompyuter  qarshisida,  jumladan, 

Internet tarmog‘ida vaqt o‘tkazishining  yuqoridagi kabi taqsimlanishidan  maqsad 

«Internetga  qaramlik»,  ko‘rish  qobiliyatining  pasayishi  («quruq  ko‘z»  sindromi), 

umurtqa pog‘onasining qiyshayishi (skalioz), qomatning buzilishi (bukchayish) kabi 

kasalliklardan asrashdir. 

7–10 yosh toifasidagilar uchun himoyalanish bo‘yicha takliflar 

 

qidiruv xizmatidan foydalanishdan avval sizga qanday ma’lumot kerakligi haqida 

o‘zingiz aniq tasavvurga ega bo‘ling; 

 

notanish  saytlarga  kirmang,  notanish  havolalarga  o‘tmang,  bunday  veb-saytlar 

havolalarini boshqalar bilan bo‘lishmang; 

 

agarda  siz  bilmay  yoki  adashib,  sizda  salbiy  munosabat  uyg‘otadigan,  katta 

yoshdagilarga mo‘ljallangan kontentdan iborat saytga kirib qolsangiz, tezda chiqib 

keting; 

 

fayllarni yuklamang va joylashtirmang (bu o‘rinda katta yoshdagilar yordamiga 

tayaning); 

 

shartlarni qabul qilmang, anketa to‘ldirmang, boshqa talablar so‘ralganda esa rad 

eting; 

 

siz  tez-tez  foydalanayotgan  to‘g‘ri  va  haqqoniy  kontentga  ega  resurslarni 

«tanlanganlar»ga qo‘shing; 

 

sizga notanish kishilar va saytlardan qo‘pol, beadab mazmunidagi xabarlar kela 

boshlasa, ularni javobsiz qoldirib, blokirovka qiling. 

---

36 

 

Har  qanday  vaziyatda,  agarda  siz  nimadandir  xavotirlansangiz,  buni  ota-

onangiz bilan muhokama qiling. 

Mazkur toifadagi bolalarning ota-onalariga tavsiyalar: 

 

bolalarga Internetdan foydalanish jarayonida nima qilish mumkin va nima qilish 

mumkin emasligini tushuntiring; 

 

bolangizning tarmoqda bo‘lish vaqtini cheklang, u kompyuter qarshisida bo‘lgan 

paytda mumkin qadar birga bo‘ling; 

 

nomaqbul  saytlarni  brauzerning  «qora  ro‘yxat»iga  kiritib  qo‘ying.  Ko‘pchilik 

dasturiy mahsulotlar (shu jumladan, brauzerlar) antivirus himoyasiga ega bo‘lishi 

bilan  bir  qatorda,  ota-onalar  nazorati  funksiyasiga  ham  egadir.  Shu  bois,  ular 

bolalaringiz Internetda bo‘lgan chog‘larida himoyachi vazifasini bajara oladi; 

 

agarda farzandingizga Internet-chatga kirish yoki xabarlarning tezkor almashinuvi 

dasturlari  (messenjerlar)dan  foydalanishga  ruxsat  bergan  bo‘lsangiz,  unga 

notanish  yoki  ishonib  bo‘lmaydigan  kishilar  bilan  muloqot  qilish  yoki  xabarlar 

yuborishning  xavfli  tomonlari,  Internetdan  foydalanganda  jiddiy  xavf-xatarlarga 

duch kelishi mumkinligi haqida uqtiring; 

 

Internetdan  foydalanish  jarayonida  bolalaringizga  nimalar  noqulaylik  tug‘di-

rayotgani yoki kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgani haqida sizni xabardor qilib 

borishini so‘rang. 

10–13 yosh toifasidagilar uchun himoyalanish bo‘yicha takliflar 

 

qidiruv xizmatidan foydalanishdan avval sizga qanday ma’lumot kerakligi haqida 

o‘zingiz aniq tasavvurga ega bo‘ling; 

 

notanish  saytlarga  kirmang,  ishonchsiz  manbalar  manzillaridan  va  notanish 

odamlardan  kelgan  xat  va  taklifnomalarning  havolalariga  o‘tmang,  bunday  veb-

sahifalar havolalarini boshqalar bilan bo‘lishmang; 

 

agarda siz bilmay yoki adashib, «bolalarga mo‘ljallanmagan» ma’lumotlar, video, 

audiomateriallar (hayosizlik, zo‘ravonlik, yovuzlik) mavjud bo‘lgan saytga kirib 

qolsangiz, tezda chiqib keting; 

 

notanish fayllarni yuklamang va ularni ota-onangiz ruxsatisiz o‘rnatmang; 

---

37 

 

 

kam  tanish  bo‘lgan  sayt  yoki  turli  xil  havolalar  tomonidan  muayyan  talablar 

so‘ralganda, ularni rad eting, anketani to‘ldirmang, shartlarini qabul qilmang; 

 

shaxsingizga  oid  ma’lumotlarni  maxfiy  saqlang.  O‘zingizga  tegishli  bo‘lgan 

shaxsiy ma’lumotlarni (F.I.Sh., manzil, telefon, tug‘ilgan sana) ochiq foydalanish 

mumkin bo‘lgan tarmoqlarda joylashtirmang; 

 

parolni  sir  saqlang,  oshkor  qilmang,  do‘stlar  va  tanishlaringizga  bermang. 

Parolingiz murakkab, ya’ni son, harf va belgilardan iborat bo‘lsin; 

 

agarda  o‘yin  o‘ynayotgan  bo‘lsangiz  yoki  ko‘p  sonli  notanish  foydalanuvchilar 

bo‘lgan chatda haqiqiy ismingiz o‘rniga «nik»dan foydalaning; 

 

onlayn muhitda kim bilan tanishayotgan va suhbatlashayotgan bo‘lsangiz, ehtiyot 

bo‘ling.  Agar  notanish  yoki  ikkilantirayotgan  shaxs  sizga  do‘stlik  taklif  qilsa, 

qabul  qilmang.  Suhbatdoshingiz  o‘zi  haqidagi  haqiqiy  ma’lumotlarni  yashirib, 

o‘zini boshqa shaxs sifatida ko‘rsatayotgan bo‘lishi mumkin; 

 

sizga notanish kishilar va saytlardan qo‘pol, beadab mazmunidagi xabarlar kela 

boshlasa, haqoratli va tahdidli murojaatlarni javobsiz qoldirib, blokirovka qiling. 

Ularning ta’siriga tushib qolmang. 

Har  qanday  vaziyatda,  agarda  siz  nimadandir  xavotirlansangiz,  buni  ota-

onangiz bilan muhokama qiling. 

 

2.3-rasm. 10-13 yoshgacha bo’lgan bolalarning qiziqishi. 

Mazkur toifadagi bolalarning ota-onalariga tavsiyalar: 

---

38 

 

 

bolangiz  bilan  suhbatlashib,  unga  Internetdan  nazoratsiz  foydalanishning  salbiy 

oqibatlari, Internetdan foydalanish jarayonida nima qilish mumkin va nima qilish 

mumkin emasligi haqida tushuntiring; 

 

bolaning  tarmoqda  bo‘lish  vaqtini  cheklab  qo‘ying,  u  kirayotgan  resurslarni 

nazorat qiling yoki u kompyuter qarshisida bo‘lgan paytda mumkin qadar birga 

bo‘ling; 

 

agarda farzandingizga Internet-chatga kirish yoki xabarlarning tezkor almashinuvi 

dasturlari  (messenjerlar)dan  foydalanishga  ruxsat  bergan  bo‘lsangiz,  unga 

notanish  yoki  ishonib  bo‘lmaydigan  kishilar  bilan  muloqot  qilish  yoki  xabarlar 

yuborishning  xavfli  tomonlari,  Internetdan  foydalanganda  jiddiy  xavf-xatarlarga 

duch kelishi mumkinligi haqida uqtiring; 

 

agarda  bolangiz  ijtimoiy  tarmoqlardan  foydalanmoqchi  bo‘lsa,  unga  o‘zingiz 

akkaunt yaratib bering (login va parolini bilgan holda), sahifasiga qanday ma’lu-

motlarni joylashtirishini nazorat qiling; 

 

bolangizning  virtual  olamdagi  barcha  do‘stlari  haqida  xabardor  bo‘lib  boring. 

Onlayn do‘st bilan haqiqiy hayotda yolg‘iz uchrashish mumkin emasligini unga 

uqtiring; 

 

zararli saytlarni brauzerning «qora ro‘yxati»ga kiritib qo‘ying yoki kompyuterga 

ota-ona nazorati funksiyasini o‘rnating. Ushbu dastur siz bo‘lmagan chog‘da ham 

bolangiz tomonidan zararli saytlarga kirish holatlarini cheklaydi; 

 

Internetdan  foydalanish  jarayonida  bolalaringizga  nimalar  noqulaylik  tug‘di-

rayotgani yoki kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgani haqida sizni xabardor qilib 

borishini so‘rang. 

13–16 yosh toifasidagilarni himoyalash yuzasidan takliflar 

 

qidiruv  tizimidan  foydalanayotganingizda  faqat  o‘zingiz  uchun  kerakli  bo‘lgan 

axborotni izlang; 

 

ishonchli  manbalar  va  tekshirilgan  saytlarning  axborotlaridan  foydalaning. 

Axborotni boshqa ishonchli manbalar orqali ikki karra tekshirib ko‘ring; 

 

kam tanish bo‘lgan yoki sizda shubha uyg‘otayotgan veb-saytlarga kirmang; 

---

39 

 

 

notanish  saytlarga  kirmang,  ishonchsiz  manbalar  manzillaridan  va  notanish 

odamlardan kelgan xat va taklifnomalarning havolalariga o‘tmang, bunday veb-

sahifalar havolalarini boshqalar bilan bo‘lishmang; 

 

agarda siz  bilmay  yoki adashib, sizda salbiy  munosabat  uyg‘otadigan  nomaqbul 

kontent (video, audio, foto yoki boshqa ma’lumotlar)ga ega saytga kirib qolsangiz, 

tezda chiqib keting; 

 

kam tanish bo‘lgan yoki tekshirilmagan resurslardagi fayllarni yuklamang va ota-

onangiz ruxsatisiz o‘rnatmang; 

 

oxirigacha  o‘qimay  turib,  taklif  etilayotgan  shartlarga  rozi  bo‘lmang  va  qabul 

qilmang; 

 

kam tanish bo‘lgan sayt yoki turli havolalardagi anketa va boshqa talabnomalarni 

to‘ldirmang; 

 

o‘zingizga tegishli shaxsiy ma’lumotlarni (F.I.Sh., manzil, telefon, tug‘ilgan sana) 

ochiq  foydalanishdagi  tarmoqlarda  joylashtirmang.  Shaxsiy  ma’lumotlar  maxfiy 

saqlanishi lozim; 

 

esingizda bo‘lsin, Internet bu sizning «qoldirgan raqamli izingiz». Bu yerda siz 

joylashtirgan  barcha  shaxsiy  ma’lumotlar,  video,  audio  roliklar  yoki  tasvirlar 

doimiy saqlanadi. Boshqa foydalanuvchilar tomonidan mazkur ma’lumotlaringiz 

g‘arazli maqsadlarda foydalanishi mumkin; 

 

do‘stlaringiz va tanishlaringizga parol va loginingizni oshkor qilmang. Ularni sir 

saqlang. Parolingiz murakkab, ya’ni son, harf va belgilardan iborat bo‘lsin. 

 

agarda  o‘yin  o‘ynayotgan  bo‘lsangiz  yoki  ko‘p  sonli  notanish  foydalanuvchilar 

bo‘lgan chatda haqiqiy ismingiz o‘rniga «nik»dan foydalaning; 

 

onlayn muhitda kim bilan tanishayotgan va suhbatlashayotgan bo‘lsangiz, ehtiyot 

bo‘ling. Agar notanish kishi sizga do‘stlik taklif qilsa, qabul qilmang. 

 

agarda  sizga  notanish  kishilardan  yoki  saytlardan  spam-xabarlar  kela  boshlasa, 

ularni  ochmasdan  va  o‘qimasdan  o‘chirib  tashlang.  Ularda  viruslar  bo‘lishi 

mumkin; 

 

agarda  sizni  tarmoqda  kimdir  haqoratlasa  yoki  tahdidli  xabarlarni  jo‘natsa, 

ularning ta’siriga berilmang, murojaatlarini javobsiz qoldirib, blokirovka qiling. 

---

40 

 

Har  qanday  vaziyatda,  agarda  siz  nimadandir  xavotirlansangiz,  buni  ota-

onangiz bilan muhokama qiling. 

Mazkur toifadagi bolalarning ota-onalariga tavsiyalar: 

 

imkon qadar bolaning tarmoqda bo‘lish vaqti va u kirayotgan resurslarini nazorat 

qiling yoki u kompyuter qarshisida bo‘lgan paytda birga bo‘ling; 

 

bolangiz  bilan  suhbatlashib,  unga  Internetdan  nazoratsiz  foydalanishning  salbiy 

oqibatlari, Internetdan foydalanish jarayonida nima qilish mumkin va nima qilish 

mumkin emasligi haqida tushuntiring; 

 

farzandingizga uning onlayn do‘sti aslida, o‘zi tasvirlayotganday emas, butunlay 

boshqa shaxs bo‘lib chiqishi mumkin ekanligini tushuntiring; 

 

agarda  bolangiz  virtual  do‘sti  bilan  real  hayotda  uchrashishni  xohlasa,  bunday 

holatda,  ehtimoliy  dilxiralikning  oldini  olish  maqsadida,  biror-bir  yaqin  (katta 

yoshdagi) kishi bilan birga uchrashuvga chiqishi lozimligini tushuntiring; 

 

katta  yoshdagilar  bilan  maslahatlashmasdan  Internet-magazin  orqali  xarid 

qilmaslik kerakligini bolangizga tushuntiring; 

 

agarda  bolangiz  ijtimoiy  tarmoqlardan  foydalansa,  o‘z  akkauntiga  joylashtirib 

borayotgan  ma’lumotlar  bilan  tanishtirib  borishini  so‘rang,  login  va  parolidan 

xabardor  bo‘ling,  o‘z  sahifasiga  qanday  axborotlarni  joylashtirayotgani  va 

foydalanayotganini nazorat qiling; 

 

Internetdan  foydalanish  jarayonida  bolalaringizga  nimalar  noqulaylik  tug‘di-

rayotgani yoki kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgani haqida sizni xabardor qilib 

borishini so‘rang. 

Mazkur qo‘llanmada Internet makonida uchraydigan xavf-xatar, tahdidlar va 

tahlikalar  haqida  so‘z  yuritilgani  oqibatida,  o‘quvchida  Internetning  zararli  va 

buzg‘unchi  vosita  ekanligi  haqida  noto‘g‘ri  tasavvur  uyg‘onishi  ehtimoli  ham 

mavjud. Aslida esa, unday emas. Internetda juda ko‘p foydali, ma’rifiy va qiziqarli 

axborotlar  mavjud  bo‘lib,  ulardan  to‘g‘ri  va  samarali  foydalangan  shaxsda  turli 

sohalar  bo‘yicha  bilimi  oshib  boradi.  Ota-onalarning  vazifasi  «virtual  olamning» 

barcha ijobiy jihatlari bilan farzandlarini tanishtirish va o‘rgatib borish hisoblanadi. 

Buning  uchun  barcha  axborotlarni  ota-onalar,  avvalo,  chuqur  tekshirishi  va  buni 

---

41 

 

farzandlariga ham o‘rgatishi, ularni chinakam ulkan ilm va yuksak san’at namunalari 

bilan  tanishtirib,  ularda  dunyo  qiyofasiga  mos  bo‘lgan  qadriyatlar  tizimini 

shakllantirishi  lozim  bo‘ladi.  Shu  bilan  bir  qatorda,  yosh  foydalanuvchilarda