Tayyorlash va va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy-metodik markazi

O‘yinlarga qaramlik. Onlayn o‘yinlar haqiqatan ham qiziqarli, ularning 

yaratuvchilari bolalar o‘yin jarayonida ko‘proq vaqt davomida qolib ketishlari uchun 

barcha  choralarni  ko‘rib  qo‘yishgan.  Zamonaviy  onlayn  o‘yinlarda  ma’lum 

bosqichlardan  o‘tish  va  o‘yin  qahramonlarini  takomillashtirib  borish  uchun  ko‘p 

vaqt talab etiladi va bu jihatlar, o‘z navbatida bolalarning o‘yin jarayonida uzoq vaqt 

qolib  ketishlarini  ta’minlaydi.  O‘spirinlar  o‘zlarini  namoyon  qilishga  ehtiyoj 

sezganlari  bois,  bunday  imkoniyatni  aynan  ana  shunday  onlayn  o‘yinlardan 

axtarishadi. Bu holatlar esa bolani ruhiy qashshoqlashuviga, o‘yinga qaram bo‘lib 

qolishiga olib keladi. O‘yinlarga qaram bo‘lib qolib, ko‘p bolalar ovqatlanish, dars 

tayyorlashni unutib, uyqusizlikka ham duchor bo‘ladilar. 

6. 

Zararli  dasturlar  (viruslar,  spamlar,  josuslik  dasturlari,  fishinglar) 

orqali  dasturiy  mahsulotlarni  shikastlash.  Firibgarlar  aksariyat  hollarda  yosh 

foydalanuvchilarning  ishonuvchanlik  va  turli  xil  hujumlar  haqida  bexabarligidan 

foydalanib,  ularning  kompyuteriga  o‘zlarining  zararli  dasturlarini  kiritishga 

erishidilar. Shu bois, notanish havolalarga o‘tish, noma’lum saytlardan dasturlar va 

multimedia fayllarni yuklab olish, notanish «do‘stlar»dan kelgan xatlarni o‘qish, o‘z 

navbatida, kompyuterni virus bilan zararlanishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi 

mumkin. 

Kompyuter virusi — zararli dastur turi bo‘lib, o‘zining nusxalarini yarata oladi 

va  boshqa  dasturlar  kodiga  kirib,  turli  aloqa  kanallari  orqali  o‘zining  nusxalarini 

tarqata  oladi.  Virusning  maqsadi  —  kompyuterni  ishdan  chiqarish,  fayllarni 

o‘chirish, foydalanuvchi ishini to‘sish va h.k. 

Josuslik  dasturlari  —  kompyuterga  uning  konfiguratsiyasi,  foydalanuvchi, 

uning faoliyati haqidagi ma’lumotlarni to‘plash uchun yashirin tarzda o‘rnatiladigan 

bo‘lib,  u,  shuningdek,  sozlash  tizimini  o‘zgartirish,  foydalanuvchiga  bildirmagan 

---

33 

 

holda  dasturlar  o‘rnatish  va  uning  xatti-harakatlari  haqida  tegishli  joyga 

ma’lumotlarni yuborib turish singari boshqa vazifalarni ham amalga oshiradi. 

Spam  —  zararli  materiallarni  o‘z  ichiga  olgan  xatlarni  ommaviy  tarzda 

jo‘natish. 

Fishing — odatda rasmiy xabar niqobi ostidagi xat yoki havola. Jabrlanuvchi 

shaxs aldovni sezmasligi uchun sayt yoki xabar aslidagidek (rasmiy) ko‘rinishga ega 

bo‘ladi. 

Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqib, qolaversa, yoshlarni Internetda 

himoya  qilishni  nazarda  tutgan  holda,  Internet  xavfsizligiga  oid  bir  nechta  oddiy 

maslahatlarni  tavsiya  qilmoqchimiz.  Biroq,  har  bir  bola  o‘ziga  xos  alohida 

individual shaxs ekanligi va ularga alohida yondoshuv kerakligi bois, mutaxassislar 

bolalar va o‘spirinlarni quyidagi toifalarga ajratishdi: 

1) 7–10 yosh, bu yoshda bolaning farqlash hissi juda faol bo‘lgani bois, unga 

to‘g‘ri  axborotlarni  berishni  nazorat  qilmoq  lozim.  Chunki  shu  yoshda  axborotni 

anglash  qobiliyati  shakllana  boshlaydi.  Ushbu  yoshdagi  foydalanuvchilarning 

aksariyat  qismi  endigina  o‘qishni  o‘rgangani,  qaysi  saytga  kirgani  va  qanday 

muammolarga  duch  kelishi  mumkinligini  oxirigacha  tushunib  yetmaydilar. 

Multfilm  va  rang-barangligi  bilan  jalb  qiluvchi  o‘yinlarga  qiziqish  bo‘lgani  bois, 

bolalar  ko‘p  hollarda  shu kabi  axborotlarni  izlashadi.  Shu  sababli  7–10  yoshdagi 

bolalarning  Internetdan  foydalanishini  ota-onalar  yoki  kattalar  tomonidan  doimo 

nazorat  qilinishi  zarur.  Internet  tarmog‘ida  tarqalayotgan  va  yosh  avlodga  ziyon 

yetkazishi mumkin bo‘lgan axborotlarni filtrlash yoki zararli resurslarni cheklash 

maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu yoshdagi bolalarga muvofiq keluvchi veb-saytlar 

ro‘yxatini  tuzish  yoki  filtrlash  dasturlaridan  foydalangan  holda,  Internetga 

kirishlarini nazorat qilib borish zarur.  

Maqsad  —  ushbu  yosh  vakillariga  Internetdan  foydalanishda  xavfsizlikka 

rioya qilishning asoslari, muloqot etiketi va u yoki bu axborotning to‘g‘riligini idrok 

qilishga o‘rgatish. 

---

34 

 

 

2.2-rasm. 7-10 yoshgacha bo’lgan bolaning qiziqishi.