|
Nazorat uchun savollar:
Iqtisodiy fanlarning vazifalari nimadan iborat?
Qanday iqtisodiy tizimlar mavjud?
“Makro va mikroiqtisodiyot” deganda nimani tushunasiz?
“Korxona iqtisodiyoti va menejmenti” fani qaysi fanlar bilan bog‘liqdir?
1. Iqtisodiy fanlar inson hayotining moddiy, ma’naviy, fiziologik va boshqa ehtiyojlari bilan bog‘lik bo‘lgan masalalarni qamrab oladi. Oila qurish, kelajak avlodni tarbiyalash, zaruriy turmush tarzini ta’minlash uchun insonlarga oziq – ovqat, kiyim - bosh, turar – joy va boshqa vositalar kerak bo‘ladi. Ular esa xalq ho‘jalikning turli tarmoqlaridagi korxonalarda ishlab chiqariladi. Iqtisodiy fanlar tabiatda hamda inson, jamoa va jamiyat hayotida vujudga keluvchi xar xil iqtisodiy jarayon va xodisalarni o‘rganish bashorat qilish, taxlil etish va baholash bo‘yicha bilimlar majmuasidir, ya’ni moddiy va ma’naviy ne’matlarni tayyorlash va taqsimlash usul va jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Hozirgi zamon bozor munosabatlari shakllanish davrida iqtisodiy masalalar katta ahamiyat kasb etadi, chunki rejalashtirish, boshqarish, iqtisodiy rag‘batlantirish, takomillashtirish, mamlakat iqtisodiyotini va halk farovonligini ko‘tarish, korxonalar o‘zini-o‘zi boshqarishi va xo‘jalik hisobiga o‘tishi oliy o‘quv yurtlarining bitiruvchilaridan boshqaruvchi sifatida iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishlari zaruriyatini tug‘diradi.
Ishlab chiqarish ikki tomonlama o‘rganiladi:
Tabiiy va texnik fanlar ijtimoiy ishlab chiqarishni inson va tabiat orasidagi jarayon sifatida, mehnat buyumlari (ashyolar)ning xossalari, fizikaviy va kimyoviy o‘zgarishlarini o‘rganadi;
Ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy fanlar esa ishlab chiqarishni odamlar orasidagi munosabatlar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlarini ishlab chiqarish kuchlari bilan uzviy bog‘liqligi orqali o‘rganadi.
“Iqtisodiyotni o‘rganishning nima keragi bor?” – degan savolga muhim bo‘lgan bir qancha sabablari bor. Bu sabablarning ayrimlari insonga shaxs sifatida, ikkinchilari pul ishlab topadigan va sarflaydigan odam sifatida, uchinchidan fuqaro sifatida taaluqlidir.
Inson jamiyat a’zosi sifatida iqtisodiy bilimlarsiz yashay olmaydi. Ovqat, uy- joy, kiyim, bo‘sh vaqtni o‘tkazish usuli – bularni hammasi u yoki bu tarzda iqtisodiy kuchlar bilan bog‘liq.
Iqtisodiyotni o‘rganish ushbu kuchlarni yaxshiroq anglab olishda ko‘maklashadi va jo‘shqinroq xayot kechirish imkonini beradi.
Iqtisodiy fanlar xo‘jalik yuritishni qanday qilib eng kam mablag‘ sarf qilgan xolda amalga oshirish mumkinligini ilmiy jihatdan o‘rgatadi, tejamli sarflar orqali eng yaxshi, afzal, yuqori natijalarga erishishni ta’minlaydigan sharoit va omillarni izlab topishga undaydi.
Bugungi kunda KOOS aksari korxonalar AJ lari, xolding va moliya -sanoat guruhlari tuzish yo‘lidan bormoqda. Davlat korxonalarining tashabbuskorligi, ijodiy izlanish va tadbirkorligi uchun keng yo‘l ochib ularning ho‘jalik faoliyatini rejali iqtisodiyoti davridagi kabi nazorat, limit, va qattiq me’yorlar bilan qo‘yayotgani yo‘q. Korxonalar faoliyatida eng asosiy xususiyat bu, korxonalarning mustaqilligi va erkinligidir. Malakaviy mutaxassis korxona iqtisodiyotini va uni boshqarishini yaxshi bilishi, ko‘p echimli variantlardan qay biri afzal? Qanday yo‘l bilan foydani oshirish va rentabenlikkni ko‘tarish mumkin? Korxonaning ishchi kuchiga ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to‘lashi kerak? CHiqarilayotgan mahsulot yoki tovarga bo‘lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin? Korxona kredit olishi zarurmi, agar olsa qanday shartlar bilan kabi savollarga o‘z vaqtida va to‘g‘ri javob bera olishi lozim? Demak yosh mutaxasislar nazariy bilimlarini amaliy tajriba va ko‘nikmalar bilan uyg‘unlashtirib, turli xo‘jalik sharoitlarida tez, to‘g‘riva aniq qaror qabul qilishi zarur.
Ayrim shaxs ham, jamiyat ham xoxlagan narslarni hammasiga ega bo‘lolmaydi, chunki hamma narsa hammaga etmaydi. Iqtisodchilar aytganidek, moddiy extiyojlarni xilma-xilligi cheksiz. Ammo resurslar – ana shu talablarni qondiruvchi ne’mat va va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan va «resurslar» deb ataladigan narsalarning chegarasi bor. Demak, inson ehtiyoji cheksiz, ularni qondirish uchun resurslar esa cheklangandir. Binobarin, har bir jamiyat bir xil muammoga – imkoniyatlar cheklanganligi muammosiga duch keladi.
Barchaning cheksiz talablarini qondirish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli, har bir odam, korxona (firma) yoki davlat istagan narslardan ayrimlarini tanlashi kerak. Bunda u mumkin qadar ko‘proq narsa olish uchun tejashga xarakat qiladi. SHuni nazarda tutib, biz iqisodiyotni cheklangan resurslar sharoitida ehtiyojlarni qondirish uchun jamiyat tanlaydigan narsalarni bayon qiluvchi va tahlil etuvchi ijtimoiiy fan deb ta’riflashimiz mumkin.
Tanlash zaruriyati daromadlar, badavlatlik va qarz olish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Har bir oilani daromadi, jamg‘argan pulining miqdori va qarz olish imkoniyati cheklangandir. SHunga o‘xshash, korxona o‘z daromadlari, jamg‘armasi va qarz to‘lash jihatdan, davlat esa soliq solish va kredit olish imkoniyati jihatdan cheklangan. SHu sababli, ayrim odamlar, firmalar va xukumat o‘z istaklaridan ayrimlarini tanlashga majburdirlar, bunda ular mavjud resurslardan foydalanib, eng ko‘p foyda olishga intiladilar.
CHeklangan istaklar va cheklangan imkoniyatlar sharoitida har bir jamiyat quyidagi asosiy savollarga javob olishi kerak:
Qaysi tovarlar va xizmatlar qancha miqdorda ishlab chiqarilishi kerak?
Bu tovarlar va xizmatlar qay tariqa ishlab chiqarilishi kerak?
Bu tovarlarni kim oladi va ulardan foydalana oladi?
Bu asosiy savollarga javob berish usulini iqtisodiy tizim belgilaydi.
2. Iqtisodiy tizimlar an’anaviy, markazlashgan(buyrukbozlik), bozor iktisodiyoti kabi turlardan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
