Taw jınslarınıń buǵılawshanlıǵı boyınsha klassifikaciyasi Joba

Taw jınıslarınıń portlatuvchanligi - portlatilganda jınıslar - dıń bóleklenip, maydalanishga kórsetetuǵın qarsılıq dárejesi, bul kórsetkish etalon portlaytuǵın element ammonit 6 ЖВ ni portlatib sınap kóriw jolı menen anıqlanadı.
Taw jınıslarınıń maydalanıwshanliǵi – Málim taw jinsi- dıń dinamikalıq kúsh tásirinde zarbalab maydalanishga ko'rsetetuǵın qarsılıgı. Bul kórsetkish de burǵılaw -portlatish materialların tańlawda itibarǵa alınatuǵın kórsetkishlerden bir bolıp tabıladı.
Taw jınıslardıń darzliligi - jınıslardıń dızbektegi darzlili- gining ólshemleri olardıń chastotası, jaylasıwı, baǵdarınıń ólshemleri menen anıqlanadı. Bul kórsetkish ólshemlerdiń shpurlar- ni kavjoyda jaylastırıwda hám portlaytuǵın elementtıń salıstırma ólshemin tańlawda esapqa alınatuǵın kórsetkish bolıp tabıladı.
Geweklik (serkovakli, elekakli). Taw jınısları boslıqlardıń bar ekenligi menen de xarakterlenedi. Jinsdagi boslıqlar kólemin jınıs massasın kólemine qatnası geweklik dárejesi dep ataladı. Jınıslarda geweklik ólshemi qansha joqarı bolsa, suw sińiriwshiligi shun- cha joqarı boladı. Bunday jınıslarda kán jer astınan qazılǵan tar jolı ótkerilgende jer astınan qazılǵan tar jolda suw kóp bolıwın kútiw kerek.
Salıstırma salmaqlıq - bul tıǵız jınıs kólem birliginiń salmaǵına (geweklikler kólemin shıǵarıp taslaǵanda ) aytıladı.
Kólem salmaǵı - jınıslardıń dızbektegi tolıq kólem birliginiń salmaǵına aytıladı.
Salıstırma salmaqlıq jınıslardıń gewekligi, darzliligi sebepli de waqıt kólem salmaǵınan úlken boladı.


Kán jınıslarınıń bekkemligi hám turaqlılıǵı

Kán jınıslarınıń bekkemligi hám turaqlılıǵı olardı burǵılaw, portlatish, qo'porish hám kondagi paydalı qazilma baylıqlardı qazib alıw sistemasın tańlawda tiykarǵı faktorlardan esaplanadı. Kán jınısları - dıń bekkemligi degende, olardıń burǵılawda bóleklab ushatish procesine kórsetetuǵın qarsılıgı túsiniledi.

Kán jınıslarınıń bul ózgesheligi olardı qazib alıwda sarplanadı - gan kúsh hám materiallar normativ muǵdarınıń ózgeriwine hám miynet ońimdarlıǵınıń ósiwine unamsız tásir etedi.
Kán jınıslarınıń bunday qásiyetlerin birinshi bolıp ilimiy tiykar- de professor M. M. Protodyakonov úyrenip hám ámeliy sınaqlar menen tastıyıqlab, kánlerdi qazib alıw processinde kán jınıslarınıń kórsetedi- gan qarsılıq teoriyasın jaratqan.
Paydalı qazilma kánlerin izlep tabıw hám olardı qazib alıwdıń barlıq processlerinde qarsılıq teoriyası tiykarǵı teoriyalerden biri retinde qaraladı. M. M. Protodyakonov bul teoriya tiykarında taw-kán jınıslarınıń bekkemlik klassifikaciyaın dúzgen. Oǵan kóre taw jınısları 10
taypaǵa bólingen hám bekkemlik koefficiyentleri anıqlanǵan. Koeffi-
tsiyentlar 1 den 20 ǵa shekem belgilengen (1-keste).
1- keste

№	Bekkemlik dárejesi	Jınıslardıń atlari	Bekkemlik koefficiyenti, f
1	2	3	4
I	Asa bekkem	Bólek qattı, tıǵız hám qayısqaq, shaqmaq tas hám bazaltlar	20
II	Júdá bekkem	Júdá qattı, granitsimon jınıslar, shaqmaq tas, porfir, júdá qattı granit, toshga aynalǵan slanes, kvarsitlar, qumtosh hám hák taslar	15
III IIIa	bekkem	Granit. Granitsimon jınıslar, júdá qat- tiq qumtosh hám hák tas. Kvarslı ruda jer tamırı, júdá qattı bolǵan temir kóni (metallı) Hák tas, qattı bolmaǵan granit, qat- tiq qumtosh, qattı marmar, dolomit, kolchedan	10 8
IV VIa	Bekkemroq	Ápiwayı qumtosh, temir rudası, qumli slanes, slanessimon qumtosh	6 5
V Va	Ortasha bekkemlikdagi	Qattı loytuproqli, slanes, qattı bolmaǵan qumtosh hám hák tas, jumsaq maydalanǵan tas, qumtosh birikpesi. Hár túrlı slaneslar, ohakgil	4 3
VI VIa	Ádewir jumsaq	Jumsaq slanes, jumsaq hák tas, por, toshtuz, gips, muzlab qalǵan topıraq, antrat- sit, ápiwayı ohakgil, bóleklengen qumtosh. Jipslangan maydalanǵan tas. Maydalanǵan tassimon topıraq, bóleklengen slanes, jipslashib qalǵan maydalanǵan tas, qattı tas, kómir, qatıp qalǵan loy	2 1,5
VII VIIa	jumsaq	Zichlanib qalǵan ılay, jumsaq toshko'mir Jeńil qumli ılay, saztuproq maydalanǵan tas	1,0 0,8
VIII	Topıraq	Ósimlik qaldıqları aralasǵan topıraq, torf, saztuproq, ızǵar qum (oǵada jumsaq)	0,6
IX	Sashılıwǵa biyim	Qum, mayda maydalanǵan tas, tóplanǵan topıraq, bóleklengen kómir	0,5
X	Yoyiluvchan oquvchan	Suyıq ılay, batpaq ılay, suyulib ketken saz ásbapları - topıraq	0,3

Esletpe. Bekkemlik koefficiyentin M. M. Protodyakonov f hárıbi menen
belgilengen.
Kóp jıllıq ámeliy tájiriybe sonı kórsetedi, M. M. Protodyako- novning bekkemlik koefficiyenti esaplaw formulalarında kiritilgen bekkemlik koefficiyenti ámeliy jumıs ushın jetkilikli anıqlıqtaǵı nati- jalar beredi. Eń bekkem jınıslardı bekkemlik koefficiyenti 20 ǵa teń, yaǵnıy basqa joqarı ballı koefficiyent kirgiziwge hesh qanday mútajlik joq. Taw kenshilik kárxanalarında shpurlar burǵılawda jumıs ónim- dorligi normaın esaplaw ushın jınıslarınıń 20 kategoriyaga ajratil- gan birden-bir klassifikaciyaınan paydalanıladı.
M. M. Protodyakonovning jınıslardı kategoriyaga bolıw klassifikaciyası menen jumıs ońimdarlıǵınıń birden-bir normativ esabın salıstırıw tarti- bi tómendegi kestede keltirilgen (2-keste).
2- keste

Jumıs	Jinslar kategoriyasi
ońimdarlıǵınıń birden-bir normativ	V	VI–X	XI– XII	XIII– XIV	XV	XVI– XVII	XVIII	XIX– XX
	1	2	3	4	5	6	7	8
M. M. Protodyakonov koefficiyenti menen salıstırıw (koefficiyent muǵdarı	V(4)	IV–V (4–5)	III–IV (6–8)	III (8–10)	II (12–15)	I(16)	I(18)	I(20)

Jınıslardı bunday kategoriyalarga bolıw shpurlarni standartda belgilengen sharayatta burǵılawǵa ketetuǵın sap waqtın anıqlawda qollanıw ushın mólsherlengen.