Tasviriy san’at va qo‘l mehnatiga 0 ‘qitish maxsus

Q o i mehnati bo‘yicha darsdan tashqari mashg‘ulotlar.
Darsdan tashqari vaqtlarda mehnat bilan shug‘ullanish aqli zaif 
o‘quvchilar bilan olib boriladigan ishlardan biridir. Bu ishlar mehnat
175

---

ko‘nikma va malakalarining yanada chuqur va puxta shakllanishiga, 
mehnat madaniyatining tarbiyalanishiga, o‘quvchilar bo‘sh vaqti- 
ning mazmunli o‘tishiga yordam beradi.
Imkoniyati cheklangan bolalar uchun san’atning maqsadi va 
ahamiyatini tushuntirib berish. Hamma bolalar bilan ishlashda to4gri 
sanalgan, yaxshi tanish narsa san’at sifatida ko‘pincha noto‘gri sa- 
ba'blar bilan tagdim qilinadi. Bunday, qo‘llar chaqqonligini rivoj- 
lantirish yoki bo‘lishga o‘rgatish kabi harakatlar bo‘sh vaqtni tashkil 
qilish uchun foydasiz deyish qiyin, lekin san’atda imkoniyati chek­
langan bola uchun yanada ahamiyatliroq qadriyatlar mavjud (DVD 
15.9).12
Sinfdan tashqari mashg'ulotlarda o‘quvchi!ar mehnat darsla- 
ridagi kabi materiallar va asboblar bilan ish ko‘radilar (qog‘oz va 
karton bilan ishlash, applikatsiya, loy va plastilindan buyumlar 
yasash). Mashg‘ulotlaming shakli qo‘l mehnati darslaridan bosh- 
qacharoq boMishi lozim. Bu mashg‘ulotlarda bolalar o‘zlarini erkin 
xis etadilar, ijodiy ravishda bemalol ishlaydilar.
0 ‘quvchilaming sinfdan tashqari ish shakllariga ishlab chiqarish 
ilg‘orlari, faxriylari bilan uchrashuvlar ham kiradi.Bunday uchra- 
shuvlar vaqtida o‘quv-tarbiyaviy jarayonining bir necha vazifalari 
amalga oshiriladi; o‘quvchilaming aniq kasblar haqidagi bilimlari 
kengayadi; ularda mehnat kishilariga nisbatan hurmat munosabatlari 
shakllantiriladi.
To‘garak ishlari o‘quvchilaming bilimlarini chuqurlashtirish va 
kengaytirishda, ularda tashabbuskorlikni, ijodkorlikni rivojlantirish- 
da katta ahamiyat kasb etib, bolalaming dunyoqarashlarini 
kengaytiradi, darsdan olgari ko‘nikma, malakalami mustahkamlab, 
yangilarini shakllantirishga imkon yaratadi.
To‘garak ishlari o‘quv faoliyati bilan bevosita bog‘langan, 
ammo to‘garakda o‘quv faoliyati vazifalari o‘ziga xos sharoitda 
darsdan farqli yangi faoliyat turlarida, boshqa fan doirasida erkin 
ishtirok etish asosida amalga oshiriladi.
To‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilar mehnatning uch asosiy 
tarkibi: faoliyat maqsadi bo‘lgan predmet (buyum) va barcha ishlar 
majmuasini ko'rishga imkon beradigan reja (chamalangan qism);
12 
u S.
A Rubin Bolalar art terapiyasi 2005. 263-283
176

---

buyumni amaliy tayyorlash (bajarish qismi); ishni bajarish nazorat 
qilish va ishni baholashdagi jarayonida yakuniy nazorat (nazorat- 
baholash qismi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishlari) lozim.
To‘garak ishlarida turli faoliyatlardan foydalaniladi. Qog‘oz bi­
lan ishlashning bir necha turlarini: modellash, applikatsiya, to‘qish, 
gul, qushlar, hayvonlar tasvirlarini, rangli qog‘ozlardan o‘yinchoq- 
lami yasash, archa o‘yinchoqlarini tayyorlashni ajratish mumkin.
Boshqa ish turlaridan foydalansa ham bo‘ladi. Masalan, peno- 
plast bilan qayiqcha, samolyot, mushukcha, qor qoplagan daraxt 
shoxi); tuxum po‘stidan, rangli qog‘oz parchalaridan mozaika; pape- 
mashedan archa o‘yinchoqlari yasash; gugurt qutilari bilan ishlash, 
(mato, rangli qog‘oz, tabiiy materiallar bilan ishlash va hokazolar).
Faoliyatning dastlabki turi - qog‘ozdan modellash-bolalar uchun 
tanish bo‘lib ularda bu ishga qiziqish uyg‘otish uchun tayyorlangan 
buyumlami namoyish qilib, ulami qayerda ishlatish mumkinligini 
tushuntirish zarur. Bolalarga dasturdagidan ko‘ra murakkabroq 
bo‘lgan ish variantini, masalan shablonlami mustaqil tayyorlashni 
taklif etish mumkin.
Bolalarda qo‘lning mayda muskullarini rivojlantirishga imkon 
yaratadigan to‘qishga qiziqish uyg‘otish juda muhim. To‘qish bola­
larda chidamlik, boshlagan ishni nihoyasiga yetkazish ko‘nik- 
malarini tarbiyalashga yordam beradi.
To‘garak ishlarining yakunida a’zolar ishlarining namoyishini 
o‘tkazish lozim.
Kar bolalar maktablari predmetli amaliy ta’lim darslari dastur- 
larining tavsifnomasi.
Dasturda o‘qituvchi va 
0
‘quvchilar tomonidan predmetli amaliy 
ta’lim darslarida qo'llanilishi lozim bo‘lgan aniq lug‘at va iboralair 
keltiriladi. 0 ‘quvchilaming predmetli faoliyat jarayonida tanishib 
boradigan hayotiy tushunchalari so‘zlar orqali beriladi. O'quvchilar 
tomonidan o‘zlashtiriluvchi bunday hayotiy tushunchalar predmetli 
faoliyat orqali amaliy bajarilgan tahlil, sintez, umumlashtirish, 
taqqoslash va tasniflash funksiyalari orqali mustahkamlab boriladi. 
Iboralardan predmetlar bilan bog‘liq bo‘lgan jamoaviy amaliy 
faoliyat jarayonida o‘quvchilaming o‘qituvchi, shuningdek, bir- 
birlari bilan muloqotlarini rivojlantirish uchun foydalaniladi.
177

---

Bundan tashqari dasturda kar bolalar rivojlanish xususiyatlarini 
hisobga olgan holdagi alohida mehnat ko‘nikrna va malakalarining 
hajmi hamda ulaming ketma-ketligini o'zlashtirish tartibi aniq 
ko‘rsatilgan. Bu ko‘nikma va malakalar eng avvalo o‘quvchilar 
shug‘ullanuvchi aniq faoliyat turlari orqali aniqlanadi. Masalan, 
o‘quvchilar yasash jarayonida ma’lum bir shakl va oichamdagi 
plastilin yoki loyni yumshatish ko‘nikmasi, qog‘ozdan modellash- 
tirish jarayonida esa andoza bo‘yicha murakkab kontumi chizib 
chiqish, andozadan tushirib olingan figuralami tartibli kesib olish, 
yopishtirish, ko‘chirib olish kabi ko‘nikmalar shakllantirilsa, 
konstruktor bilan ishlash jarayonida o‘quvchilar otvyortka va gay- 
kali kalit bilan ishlash ko‘nikmalarini, mato bilan ishlash jarayonida 
igna va angishvonadan foydalangan holda tikish, tugmacha va 
ilgaklar qadash kabi ko'nikmalami egallasalar, o‘quv-tajriba 
maydonida esa yer kavlash, yumshatish, ariq tortish, umg‘ sepish, 
tayyor ko‘chatni o‘tqazish kabi ko‘nikmalami egallab boradilar.
Dasturda, shuningdek, o‘quvchilar predmetli amaliy faoliyat 
jarayonida egallashlari lozim boMgan tashkiliy ko‘nikma va 
malakalar berilgan. Ushbu ko‘nikmalar sirasida “kichik o‘qituvchi” 
huquqi asosida sinf ishiga rahbarlik qilish, brigadada brigadir 
sifatida yoki juftlik bilan ishlashda do‘stining ishiga rahbarlik qilish 
kabi ko‘nikmalar asosiy hisoblanadi.
Tashkiliy ko‘nikmalaming rivojlantirilishi kar bolalaming 
ma’lum bir shaxsiy xislatlarining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. 
Faoliyat mazmunini aniqlashda predmetli amaliy ta’limning amalga 
oshish imkonini bemvchi material talablari hisobga olingan. Das­
turda tavsiya etiluvchi materiallar qayta ishlanishiga yetarli darajada 
yengil, ko‘p vaqtni talab qilmaydigan bo‘lib, maktablar uchun 
erishimlidir. Bunday materiallar plastilin, qog‘oz, karton, tekstil va 
tabiiy materiallar (shishka, yong‘oq po‘sti, daraxt ildizi), shu­
ningdek, keng tarqalgan taxtali, plastmassali, metall va elektr 
konstmktorlar, bolalar qurish materiallaridan iborat. Zarur hollarda 
bir materiallar boshqasi bilan almashtirilishi mumkin (plastilin loy 
bilan, yong‘oq urug‘ bilan va h.k). Kontmktor va qurish mate- 
riallarini ham almashtirish mumkin, ammo ishning ham hajmi, ham 
turi dasturda mantiqiy jihatdan o‘z aksini topishi lozim.
178

---

Dasturda ko'rsatilgan faoliyat obyektlari o‘quvchilar tomonidan 
yasalayotgan buyumlarga nisbatan qiziqish va mas’uliyatini 
oshirishga qaratilgan bo‘lib, ulaming amaliy, jamiyatga ahamiyatli 
ekanligini nazarda tutgan holda tanlab olingan. Ba’zi bir yasalgan 
buyumlar o‘quv jarayonida ko‘rgazmali qurol vosita (“Vodiy va 
tog‘lar”, “Daryo va undagi inshootlar”, “Devoriy kalendar”, “Soat 
millari”, “Kompas va termometr modellari” va boshqalar) yoki 
sinfdan tashqari o‘yinlar (“Qushlar va hasharotlar” lotosi va 
boshqalar) sifatida foydalaniladi. Boshqa turli-tuman yasash 
buyumlari maktabda o‘tkaziluvchi bayramlar hamda sinfiii bezatish 
maqsadida maxsus ravishda tayyorlanadi.
Dasturda ma’lum bir faoliyat turlariga har chorakda ajratiluvchi 
umumiy soatlar miqdori ko‘rsatilgan. Bu holat o‘quvchilaming 
dastlab faqat bir iturdagi faoliyat bilan, keyin esa navbatma-navbat 
boshqa turdagi faoliyat bilan shug‘ullanishlari lozim, degan ma’noni 
anglatmaydi. Faoliyatdagi bir xillik o‘quvchilami tez toliqtirib, bir 
faoliyatni ikkinchisi bilan almashtirib borilishi, aksincha, ulaming 
qiziqishlari va faoliyatlarini orttiradi. Shu bois o‘qituvchi darsni 
shunday rejalashtirishi Sozimki, bunda turli-tuman faoliyat turlari 
mashg‘ulotda almashtirib borilishi lozimdir.