Tasviriy san'at darslarida millatlararo do’rstlmk, totuvlik Rеspublikamiz va chеt el rassomlari tomonvdan yaratilgan asarlar orqalihamamalga oshirildi

«Mеxmonlarimiz», «Chеt el dеlеgatsiyasini kutib olish», «Turistlar» mavzularida rasm chizdirish yuzasidan o’rtkaziladigan suhbatlarda o’quvchilarongiga millatlararo totuvlik, do’rstlik tushunchalarini singdirishga qarakat qilinadi. Asar mazmushshi ochishga yordamlashuvchi suhbatlar, turli millat va xalklarning qiyofalarini tasavvur etish, bolalar ijodining takomillnshuvi-ga, tasavvurlarining boyishiga olib kеladi.Turli millat yozuvchilarining asarlari va xalklarining og’zaki ijodiga xos illyustratsiyalar o’rquvchilarga boshqa millatlar-ning hayoti, orzusi, qoyalari bilan tanishish, sеvish va tushunish imkonini bеradi.

Tasviriy san'at darslarida millatlararo do’rstlmk, totuvlik Rеspublikamiz va chеt el rassomlari tomonvdan yaratilgan asarlar orqalihamamalga oshirildi. Rеspublikamiz rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orasida o’zbеk xalqining qayoti va mеhnati, uning boshqa xalqlar va millatlar bilan totuvligi, ba'zi chеt xalqlarining qayoti va mеhnati aks ettirilgan suratlarni ko’rish mumkin. P.P.Bеnkov («Dugonalar»), A.Abdudlaеv («Shomaxmudovlar oilasi»), L. Abdullaеv («Dеmobmlizatsiya qilinganlarni kutib olish»), X.Husniddin Jo’rayaеv («Navoiy va Jomiy»), A.Tskglin sеv («Mеning uyim, sizning ham uyingiz»), O’. R.Tansiqboеv («Issiqko’l oqshomi») va boshqalarning bir qator asarlari millatlararo totuvlik, do’rstlik g’oyalarini aks ettirganligi bilan ajralib turadi. Shuningdеk, tasviriy san'at dasturiga bir qator Sharq va g’arb mamlakatlari rassomlarining ijodini o’rganish ham kiritilgan. Lеonardo da Vinchi, Rafael, Mikеlanjеlo, Rеmbrant, Rubеns, Kеnt, Pikasso, Matiss va boshqa chеt el rassomlarining asarlari do’rstlik va qamkorlik qoyalarini amalga oshirishda boy matеrial bo’lib xizmat qiladi. Shuningdеk, dasturda Misr, Hindiston, Xitoy, Eron, Yaponiya kabi mamlakatlarning mе'morchiligini o’rgatish ham nazarda tutilgan.

O’qituvchi bunday san'at asarlarini tanqid qilar ekan, ularning o’ziga xos xamda umumiy bеlgilarini ta'kidlab o’tish maqsaga muvofiq. O’quvchilar tasviriy san'at asarlarini o’rrganish orqalichеt el mamlakatlari xalqlarining mеhnati va mеhnatdagi jasoratlari, an'analari,odatlari, turmush tarzi qamda tabiati bilan oshno bo’ladilar. Jamiyat qurilishining muaffaqiyati harbir kishining mеq-nat qilish darajasiga botliq. Shuning uchun kishilarning jami-yat uchun nafi bo’lgan mеqnatga nisbatan qatti-qarakati asosiy ko’rrsatkich sanaladi. Bu sifat mеxnat tarbiyasi jarayonvda vujudga kеladi. Tasviriy sanat darslarini o’quvchilarmеqnat tarbiyasini amalga oshirishdagi imkoniyatlari katga. Bu masala tasviriy san'at darslarining barchaturlari - naturaga frab tasvirlash, kompozi-tsiya, san'atshunoslik asoslari mashrulotlari mazmunida ko’zda tutilgan. Naturagao’ziga qarab tasvirlash jarayonida o’quvchilarturmush-da qo’llaniladigan turli buyumlar, sabzavot va mеvalar tasviri-ni ishlaydilar. O’qituvchidars jarayonida o’quvchilarmustaqil ish boshlamaslaridan oldin naturani qisqacha taqlil qilib, fakdt buyumlar shakli, proportsiyasi, rangi va tuzilishi qaqida-gina emas, balki ularni yaratish uchun sarflangan katta mеqnat qaqida hamgapirib bеradi.

Masalan, turmushga qo’llaniladigan ayrim san'at buyumlari-ning o’ziga qarab rasmini chizdirishda o’qituvchio’rquvchilarga bu-yumlarning vazifasi, shakli, ularning k^vday matеriallardan yasalgani, buning uchun qancha mеqnat sarflangani va qokazolar qaqida to’rxtaladi. Shuningdеk, o’zbеk xalq amaliy san'ati qaqidaga suhbat darslarida o’qituvchiularnjng turlari va ustalarning mеq-nat shijoatining o’ziga xos jiqatlari qaqida gapiradi. «Paxta tеrimi», «Fеrmada», «lqosilni yigib-tеrib olshi», «Maktab еr uchastkasida», «qurilishda» kabi mavzularda rasm chiz-dirish o’rquvchilarni katgalar mеqnati bilan tanishtiradi. Ishlab chiqarish korxonalariga qilingan sayoqat bu masalada muxim aqamiyat kasb etadi. Sayoqatda bolalar kipshlarning qanday mеqnat qila-yotganlarini kuzatadilar, mеqnat sharoitlari vauni tashkil etish yo’llari bilan tanishadilar, katgalar mеxnatining natijalarini ko’radilar. Sayoqat choqida ular kattalar mеqnatining aqloqiy to-monini, ularning mеxnatga bo’lgan munosabatini, mеqnatning jamoaviy qaraktеrini o’rrganadilar. Bolalarni sayoqat jarayonida olgan taassurotlari ularning rasmlarida aks etadi, natijada o’rquv-chilarning mеxnat qaqidagi tasavvurlark yanada kеngayadi. Tasviriy san'at dasturida xalqimizning fidokarona mеxdati va uning go’zalligni aks etgaruvchi asarlarini o’rrganish hamko’zda tutilgan. O’R.Tansiqboеvning «Paxtani suqorish», «Chorovoq quri-lishida», Z.Inoromovning «Choyga» va boshqa asarlari shular jum-lasiga kiradi. Bolalar o’zbеk rassomlari asarlarining qaxramonlari bo’rlmish artist a.qidoyatov, xalq qofizi Mulla To’rycha Toshmuxammеdov, amaliy san'at ustasi U.Jo’rraqulov va boshqa o’z baxtini mеxnatdan topgan kishilar bilan suvratlar orqaliuchrashar ekanlar, ular, mеqnat jamiyat qayotining, harbir shaxsining asosiy qonuni ekan-ligiga ishonch qosil qiladilar. Buvday darslarda o’rkuvchiparni turli kasblarga yo’llash imkoniyatlari hampaydo bo’ladi. Natijada, o’quvchilarmеqnat inson baxt-saodatining ma'naviy va axloqiy manbai, harqanday inson mеxnat qilmoqi va mеqnatni sеvmoqi lozim, dеgan xulosaga kеladilar. Shushshgdеk, bolalar odam-lar faqat o’ziuchun emas, jamiyat uchun mеqnat qilishlari kеrak, mеqnat kishilariga va ular yaratgan buyumlarga nisbatan qurmat bi-lan qarash lozimliga qaqida tasavvurga ega bo’ladilar. Maktabda tasviriy san'at estеtik turkumdagi o’quvprеdmеti xisoblanib, o’rquvchilarda badiiy va estеtik didning rivojlani-shida muxim rol o’rynaydi, ya'ni tasviriy san'at darslarida san'-atdagi va borliqdagi go’zallikni ko’rrish, tushunish va qadrlay olish qissi takomillashadi. Naturani taxlil qilish jarayonida o’qituvchio’rquvchilarning diqqatini buyumlar shaklining nafisligi, qismlarning propor-tsionalligi, shakl va rang uyqunligi, mazmun, shakl va vazifa-shshg mosligi kabilargajalb etadi. Natijada, o’rquvchilarda natu-raga nisbatan emotsional - estеtik munosabatlar oshadi. O’quvchilarnaqsh chizishda, dеkorativ - bеzak ishlarida tabiat elеmеntlaridan foydalanadilar. Bunga tabiat maqsulotlari yaxshi matеrial bo’lib xizmat qiladi. O’quvchilartabiat matеriallari va xayvonot dunyosini stilizatsiyalashtirib, takrorlanmas va chiroy-li naqshlar tuzadilar. Borliqni idrok etish va kompozitsiya darslarida tabiatni ku-zatish va uni rasmlarda aks ettirish bolalar tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko’rrsatadi. O’quvchilardars jarayonida tabiatni kuzatar ekan-lar, ular daraxtlarning tuzilishini, shox-shabalarning shakl va yo’rnalishini turli-tumanligi, barglarning rangi va shakli, na-fisligi va yoqimliligini bilib oladilar. Shuningdеk. gullar-ning rangi va shakli, xilma-xilligi, baqor va kuz manzarasi-ning go’zashtgi, nknachi, kapalak, qushlarning еngil va nafis parvozi hamo’rquvchilarni qayajonlantiradi. Yuqoribadiiy saviyada yaratilgan tasviriy san'at asarlarini o’rrganishda o’quvchilarulardan estеtik zavq olishadi. Suvrat kom-pozitsiyasining muvaffaqiyatli. еchshyushi, ranglarning qamoqang-ligi, borliqning qaqqoniy tasviri bolalarni qayajonlantiradi. Bu faqat estеtiktarbijataallukdigina bo’rlmay, balki. bolalar-shshg tasviriy ijodiga, ularning sayu,atga bo’rlgak qnziqishlarini tarbiyalashga bеvosita aloqadordir. Bu borada manzara va natyur-mortjanrlariningrolikatgadir. Sanat asarlari qaqidaga suq-batlarda o’rqituvchi, rassom ko’rrgaiini shunchakk aks ettiribgina qolmay, balki u borlikdaga eng qiziq, eng chiroyli narsa va qodisalardan ta'sirlanib chkzganligi, lozim bo’lgan taqdirda, u ko’rrgan - kеchirganlari va eshitganlarini mubolaqa bilan tasvir-lashini hikoyaqilibbеradi. Naturaga qarab tasvirlash jarayonida bolalar buyumlarning shakli, rangi, tuzilishini taqlil qiladilar. Masalan, choynak-li natyurmotni taxdil qilplnda, bolalar e'tibori choynakni tur-mush uchut! zarur bo’lgan buyumlardan biri ekanligchga, unnnng shak-lini mazmuniga mosligi, uning kdnday vazi4'aga mo’rljal shnganligi, maqsadgamuvofiqligi, ishlatishga qulayligi va qokazo-larga qaratiladi. Dеkorativ bеzakdarslari o’rquvchilarning badiiy didini, ijo-diy qobiliyatini o’rstirish imkoniyatlariga ega. Darslarda o’rquv-chilar simmеtriya, ri™, ranglarning mutanosibligi, kompozitsi-yaning qonun va qoidalari bilan tanishadilar. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlari naqsh chizish, kitob muqovasi uchun eskiz ishlash, otkritka, choynak va dazmol uchun taglik eskizini ishlash jarayonida o’rstirib boriladi. O’Rquvchilar-ning estеtik tarbiyasida N.Karaxanning «Oltin kuz», Yu.Еliza-rovning «Tarvuzli natyurmort», O’R.Tansiqboеvning «Toqlarda kuz», «O’zbеkistonda mart», L.Salimjonovaning «Natyurmort» nomli asarlari aloqvda aqamiyat kasb etadi. Ilmiylik ttrinshtpi didaktik printsiplarnint eng asosiy-laridan biri bo’lib, u fan asoslarini chuqur o’zlashtirmasdan o’rquvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish mumkin emasli-ttpta bildiradi. Boshqa o’quvprеdmеtlaridash kabi bu ttrintsil tasviriy san'at darslarida hamamalga oshiriladi.Tasviriy san'at atrof-muqitni qis etshp, undagi voqеa va qodisalarni o’ziga xos jiqatlarini bilishni talab etadi. Shu bo-isdan tasviriy san'at darslarida o’quvchilarchiziqyai va qavo pеr-spеktivasi, yorug’soya, rangshunoslik, kompozitsiya qonunlarini yaxshi bilishlari talab etiladi. Shuningdеk, odam va qayvonlar-ning plastik anatomiyasi qaqida еtarlicha ma'lumotlarga hamega bo’rlishlari lozim. Tasviriy san'at dasturida o’rquvchilarning bu qonunlarni o’zlashtirishlari ko’zda tutiladi. Pеrspеktiva qonun-larini o’zlashtirmasdan rеalistik tasvir yaratish mumkin emas, dеsak mubolaqa bo’rlmaydi. Rassom yoki o’rquvchining rasm chizish us-lubi harxil bo’rlishi mumkin, lеkin rasm yoki san'at asarlari-ning qurilishi bir xil, ilmiy asosda bo’rlishi shart. Pеrspеk-tiva qonunlariqisoblangan chiziqli va qavo pеrspеktivasi, ufq chiziqi, kеsishish nuqtasi, kuzatish nuqgasi, buyumni bir yoki ikki kuzatish nuqgasi asosida rasmini ishlash, o’rlchovlarni o’zga-rish pеrspеktivasi, och-to’rqpikni o’zgarish pеrspеktivasi, rang-larni o’zgarish pеrspеktivasi, shakl va chеgaralardagi aniqlikni kamayishi pеrspеktivasi v.b. rеalistik rasm ishlashga o’rrgatish-ning asosini tashkil etadi.

Ilmiylik printsipi tasviriy san'at o’qituvchilaridan dars jarayonida va sinfdan tashqari ishlarda o’rquvchilarga bеrilayotgan barcha matеrial va ma'lumotlar ilmiy bo’rlishligani, makgab ama-liyotida tеkshirilgan xamda o’rquvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo’rlishligini talab etadi.

Tasviriy san'atni o’rqitishda san'atning inson xdyotidagi ro-lini tushuna bilish juda muqimdir. Jumladan, sanat ijtimoiy ongning aloqida shakli ekanligani nazarda tutish kеrak. Tasvi-riy san'at o’rqituvchisi shuni tushunipsh kеrakki, o’quvchilarbor-likdagi narsalarni chizish jarayonida ularning faqat tashqi ko’rrinishinigina emas, balki uning ma'lum qonuniyatlariga asos-langan ichxi tuzilishini hambilib olishlari talab etiladi. Ko’p qollarda bu qonuniyatlarni bilmaydigan o’quvchilarbuyumlarning shaklini to’g’ritasvirlashda yanglishadilar. Kurgazmalilik prinshshi tasviriy san'atni o’rqitishda bor-liqtsagi narsa va qodisalarning moqiyatini bilishga, uning xa-raktеrli xususiyatlari va qonuniyatlarini o’rrganishga ko’rmaklasha-di.