Тасвирий матнда ҳодиса, нарса-буюм ёки кишиларнинг бадиий тасвири берилишини кўрсатиш керак. Мулоҳаза турдаги матнда

Биринчи матн 

Меҳнаткаш қиз 

Бугун якшанба. Шаҳлонинг онаси бозорга кетишдан олдин Шаҳлога уйларни артиб, тозалаб қўйишни топширди. Шаҳло ҳали учинчи синф бўлса ҳам онасининг ёрдамчиси. Уйдаги барча ишларда онасига қарашади. Бугун ҳам онаси кетгандан кейин, олдин ҳамма жойларни супуриб, кейин ювиб чиқди. Деразаларни артти, гулларга сув қуйди. Бу ишларни қилиб бўлиб укасини ҳам овкатлантирди.Онаси бозордан келиб қизининг қилган ишларидан қувониб кетди. «Баракалла она қизим», – деб Шаҳлони ўпиб қўйди. 

Иккинчи матн 

Дангаса 

Бугун якшанба. Шаҳлонинг онаси бозорга кетишдан олдин Шаҳлога уйларни артиб, тозалаб қўйишни топширди. Шаҳло бўлса ойисининг айтган гапларини унутиб, укаси билан ўйинга киришиб кетди. Ҳатто ўзи нонушта қилган жойларни ҳам йиғиштирмади. Бозордан чарчаб келган Шаҳлонинг онаси хоналарнинг тартибсиз ҳолда ётганини кўриб қизидан қаттиқ хафа бўлди.
Ўқувчилар ўзлари тузган ана шундай матнларга сарлавҳа топиши ҳам лозим. Шундан кейин бу матнлар ичидаги сўзлар сўз туркумларига ажратилади.
Бундай матнлар орқали боланинг ўйлаш, фикрлаш қобилияти янада чархланади. Худди шундай матнлар туздириш учун эртак усулидан ҳам фойдаланиш мумкин. Чунки оддий матнга қараганда эртаклар болаларни кўпроқ қизиқтиради. Масалан, сифат мавзусини ўтиб бўлгандан кейин ўқувчиларга қуйидагича матн бериш мумкин. 

Матн 

Қадим замонда, чекка бир ўрмонда очкўз бўри билан айёр тулки яшар экан. Бир куни…
Ўқувчилар эртакни давом эттиришлари керак. Қуйида бир ўқувчининг мустақил равишда яратган ана шундай эртагини келтирамиз:


Матн 

Қадим замонда, чекка бир ўрмонда очкўз бўри билан айёр тулки яшар экан. Бир куни тулки айёрлик қилиб бир товуқни қўлга туширибди. Шу товуқнинг гўштини еб ўтирган вақтда қаёқдандир очкўз бўри пайдо бўлибди. У тулкидан товуқни қандай қилиб қўлга киритганини сўрабди. Шунда ҳийлакор тулки: «Агар товуқхонанинг олдига бориб қўшиқ куйласанг, товуқлар сенинг олдинга учиб чиқади, сен мазза қилиб еб оласан», - дебди. Тулкининг бу гапларига ишонган лақма бўри тезда йўлга отланибди. Товуқхонанинг олдига бориб бор овози билан қўшиқ айта бошлабди. Буни эшитган уй эгаси чиқиб, бўрини роса калтаклабди. Шундан кейин очкўз бўри айёр тулкига ишонмай қўйибди.
Бу матн яратиб бўлингандан кейин унинг таркибидаги сифатларни топиш ўқувчиларга вазифа қилиб топширилади.
Она тили дарсларида матн тузишга ўргатишда мамлакатимизда компьютер дарсларидан фойдаланишга доир айрим тажрибалар ўтказилмоқда. Слайдларда матн ва унинг тарқоқ гаплардан фарқли, биринчи гапнинг хат бошидан бошланиши, матннинг нечта гапдан тузилганлиги, матнда гапларнинг чегараси қандай белгиланиши, биринчи ва охирги гап, матн қисмлари, ҳар бир қисмдаги гапнинг хат бошидан ўзилиши, гапларнинг изчиллиги, асосий қисмда феъл кесимларнинг замон ва шахс-сон қўшимчалари жиҳатидан уйғунлиги ҳақида зарур маълумотлар акс этмоқда⁶⁵.
Болалардан яратилган матн мазмунини ҳикоя қилиб беришни талаб қилишда уни кичик мавзуларга ажратиш мақсадга мувофиқдир. Мантиқий изчил тузилган бундай кичик ҳикоя ёки матнлар ўқувчиларнинг ёзма ва оғзаки нутқининг ўсишида энг асосий манба саналади. Шу асосда матн тузиш, унинг мазмунини кичик мавзуларга ажратган ҳолда ҳикоя қилиб бериш орқали бола равон сўзлайдиган, чиройли фикрлайдиган ва гапга чечан комил инсон бўлиб етишади. Матн устида ишлаётган ҳар бир ўқитувчи “Тил ва матн” сарлавҳали қуйидаги шеърни доимо ёдда тутмоғи лозим бўлади⁶⁶:

Гарчи, азим дарахт бўлса тил, 

Матн унда яралган ҳосил. 

Ҳодиса деб қаралса, лисон 

Матн турур хулоса, инон. 

Тил сабаб деб олинса, албат 

Матн эрур нажот, оқибат. 

Тил – тасаввур, матн – таълимот, 

Тил бойликдир, матн – зурриёт 

Тил тилсимдир, матн – кашфиёт!