Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

13.6.  Kompozit materiallar olish  va amaliy qo'llash
Ma'lumki,  texnik  taraqqiyot  asosan  mavjud  materiallardan 
loydalanish  mahsulidir.  Tarixga  bir  nazar  solsak,  yangi  progressiv 
material larning 
kashf 
etilishi 
yoki 
yaratilishi 
texnika 
va 
sivilizatsiyaning  rivojlanishiga  katta  turtki  bergan.  Sivilizatsiya 
nvojlanishining  texnik  darajasi  o'sha  davrda  yaratilgan  eng  ilg’or 
ishlab chiqarish  usullari  va  ish  qurollarning darajasi  bilan  belgilangan. 
cslang;  tosh  davri,  bronza  davri,  temir  davri  va  h.o.  Hozirgi  davmi 
“Kompozitsion  materiallar  asrf'
  deb  atashadi.  Aslida  shundaymi? 
lnsoniyat  kompozitsion  materiallar  (KM)dan  qadimdan  foydalanib 
kelmoqda.  Masalan,  eramizdan  oldin  5000  yil  ilgari  yaratilgan  g’isht 
va kulolchilik mahsulotlari  o'z strukturasi va tarkibiga ega edi.  Qadim 
zamon  kulollari  o'z  mahsulotlarining 
g’ovakligiga  ham  e'tibor 
berishgan.  E.o.  3000-2500  yil  oldin  Misrda  ilm-fanning  rivojlanishi 
umumbashariyatga misrlik kemalar (bitum bilan qoplangan qamishdan 
yasalgan  daryo  kemalari),  papirus,  mumiyolash  san'atini  berdi. 
Eramizdan  1000  yil  oldin  ham  assiriyaliklar  to'qilgan  kemalar 
(gufaslar)dan  foydalanib  suvga  chidamli  smola  shimdirilgan  ponton 
ko'priklar  tayyorlashgan.  lnsoniyat  butun  tarixi  davomida  KMdan 
foydalangan. 
Eramizning  birinchi  1000  yilligi  davomida  rimliklar 
beton  tayyorlash  texnologiyasidan  foydalanishgan  va uning  sifatlarini 
doimo yaxshilab  kelishgan.  Bu  esa  inson  sivilizatsiyasi  va quruvchilik 
mahoratini  yuksak  darajaga  ko'tardi.  O'tgan  asrda  fenolformaldegid 
smolalari  asosida  rezina  va  press-material lar  kabi  polimer  KM 
(PKM)lar yaratildi.  Haqiqatan  ham  hozirgi  zamonda  inson  foydalanib 
kelayotgan  materiallari  asosida PKM  hissasi  katta o'rin  egallaydi  va u 
kundan-kun  oitib  bormoqda.  Masalan,  1996-yilda  Finlyandiya  va 
Germaniya  aholisi jon  boshiga  100  kg,  AQSH  -   70  kg,  Yaponiya -  
55  kg,  Rossiya  -   15  kg  polimer  kompozitiardan  foydalanishgan. 
Rivojlanmagan  mamlakatlarda  bu  ko'rsatkich  2  kg  chamasida  bo'ldi. 
PKMiaming asosiy tarkibiy qismi  bo'lgan  plastmassa  ishlab chiqarish 
jabonda  80  mln  tonnani  tashkil  etgan  bo'lsa,  uning  % qismini  AQSH, 
1/8  qismidan  Germaniya  va  Yaponiya  davlatlari  hissasiga  to 'g ’ri 
keladi.
Bugungi  kunda 
ilmiy-texnik  rivojlanish 
va  sanoat  ishlab 
chiqarishi  jadal  sur'atlarda  davom  etishi  PKMga  bo'lgan  talabning 
oshib  borishiga  sabab  bo'lmoqda.  Bu  yuksalish  o'ta  yuqori
407

---

mustahkamiigi,  qattiqligi,  issiq  harorat va korrozion  chidamliligi  yoki 
shu  xossalami  o'ziga  mujassamlashtirgan  yangi  materialIami  talab 
etadi.  Bu  vaziyatda  avvaldan  ma'lum  polimeriarni  modifikatsiyaiash, 
turli  moddalar  bilan  yangi  kombinatsiyasini  topish  dolzarb  muammo 
bo'lib  qoldi.  Yangi  PKMlarga  bo'lgan  talablar  boshqa  oddiy 
materiallardan 
ko'ra  ming  chandon  ortdi,  chunki  an'anaviy 
materiallarga  (metall,  keramika,  sopol,  chinni,  beton,  asfalt  ,  yog’och 
va h.o.) nisbatan PKMlar bir qator ustunliklarga ega:
-  barqarorlik,  deformatsion  mustahkamlik,  har  xil  harorat, 
reologik,  adgezion,  elektrik,  friksion,  issiqlik  o'tkazuvchanlik,  katta 
kuch ta'siriga bardosh  berish;
-  PKM  xususiyatlarini,  ularning  tarkibini  va  olinish  usullari 
sharoitini o'zgartirib, boshqarish  imkoniyati;
-  polimerlarning asosiy xossalarini saqlab qolish;
- osonlik bilan qayta ishlash  imkoniyati;
- yengil va mustahkam konstruksiyalar tayyorlash.
Odatda  KMlar  o'zlarining  alohida  xossalari  bilan  yakka 
“chempion” 
bo'lmaydi,  ammo  tanlash  usuli  bilan  xossalarini 
o'zgartirishda  ularga  teng  keladigani  yo'q.  Masalan,  rezina  metall 
kabi  mustahkam  bo'lmasa ham,  lekin  deformatsion  xususiyatlari  bilan 
ajralib  turadi,  kauchuk  esa  rezinadan  ham  yuqori  deformatsion 
xossaga  ega.  Mustahkamiigi  va  surunkali  q ay tar  deformatsion 
xossalarining 
bardavomligi  boshqa  biror  materialda  uchramaydi. 
Shisha  plastiklar  dunyodagi  eng  mustahkam  material  emas,  uning 
barqarorligi  bilan  zichligi  orasi  dagi  nisbat