Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

14.1.  Biokimyoning fa n  sifatida shakllanishi
Biokimyoning  boshlang’ich  tarixi  va  fan  sifatida  shakllanish 
jarayoni  organik  kimyoning  paydo  bo'lishi  va 
kimyogarlaming 
o'simliklar  va  hayvonlarda  uchraydigan^turli  moddalami  laboratori- 
yada sintez qilib olishlaridagi  muvaffaqiyatlari  bilan  bog’liq.  Ma'lum- 
ki,  bu  tarixiy  jarayon  I 824-yilda  F.  Vyoler  kishi  organizmida  azot 
almashinuvining  oxirgi  mahsuloti  bo'lgan  mochevinani  noorganik 
moddalardan  sintez  qilishi  bilan  boshlandi. 
Bu  muhim  kashfiyot 
tufayii  hayvon  mahsulotlari  tabiatdan  tashqari  qandaydir 
“hayotiy
 
kuchlar”
  ta'sirida  paydo  bo'ladi,  deb  da'vo  qilib  kelgan  vitalizm 
nazariyasiga qattiq  zarba beriidi va shu  bilan  organik  kimyo tarixining 
birinchi  sahifalari  ochildi. 
Ana  shu  davrda  Y.  Libix 
barcha 
o'simliklaming  ozuqa  manbai  oqsil,  uglevod,  yog’  va  mineral 
moddalardan  tashkil  topishini  qavd  etdi.  Organik  kimyoning  keyingi 
yutuqlari,  M.  Shevrel  tomonidan  yog’lar  tuzilishini  o'rganilishi,  rus 
organik  kimyogari  A.M.  Butlerov  va  nemis  biokimyogari  Emil 
Fisheroing  uglevodlar,  nukleoproteidlar  va  oqsillar  xossalarini
412

---

o'rganish  va  ayrim  moddalami  sintez  qilish  borasidagi  tadqiqotlari 
iinlijalari  bilan  bog’liq.
XIX  asming  ikkinchi  yarmida  o'simliklar  va  hayvonlar 
liziologiyasini  o'rganishda  ham  katta  muvaffaqiyatlarga  erishildi: 
I'iziologik  tadqiqotlarda  organizmning  kimyoviy  tarkibiy  qismlari  va 
ulardagi  biokimyoviy jarayonlami  o'rganish  ko'lami  kengayib  bordi. 
Mashhur  fransuz  olimi  Lui  Paster  (1822-1895  yy.)  bijg’ich  jarayo- 
nining  tabiatini,  I.P.  Pavlov  (1849-1936  yy.)  hayvonlar  oziqlanishi- 
ning  flziologiyasini,  K.A.  Timiryazev  (1842-1920  yy.) 
o'simlik- 
lardagi fotosintez jarayonini  o'rgandilar. Nemis organik-kimyogari  E. 
Byuxner  (1860-1917  yy.)  bijg’ish  bilan  bog’liq  hodisalami  tekshirib, 
liayot  jarayonlarining  haqiqiy  tezlatuvchilari  hujayra  katalizatorlari 
bo'lgan 
“ferm entlar”
  (
enzimlar
)  to 'g ’risidagi  ta'limotning  hozirgi 
zamon  konsepsivasiini  yaratdi.  Ovqatlanish 
jarayonini  chuqurroq 
o'rganish  ozuqa  moddalarda  qandaydir  komponentlar  -   tarkibiy 
qismlar  yetishmasligi  bilan  bog’liq  kasalliklarni  tekshirish  asosida 
vitaminlar haqidagi ta'limot paydo bo'ldi.
XIX 
asming  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  viruslar  va  ularning 
nukleoproteid  tabiati,  ichki  sekretsiya  bezlari  hamda  ularning  modda 
almashinuvini  boshqarishida  asosiy  rol  o'ynaydigan  gormonlar  -  
biologik  fao!  kimyoviy  mahsulotlarning  hosil  bo'lish  va 
ta'sir 
mexanizmlari 
aniqlandi.  Nemis  biokimyogar  va  fiziologlari  O.G. 
Varburg (1883-1970 yy.) va O.G. Viland (1877-1957 yy.), rus olimlari 
A.N.  Bax  (1857-1946  yy.),  V.N.  Palladin  (1859-1922  yy.),  D.  Keylin 
(1887-1963  yy.) 
va  shved  kimyogari  X.Teorrep  (1903-1982  yy.) 
ishlari  asosida  hujayradagi  oksidlanish jarayonlari  haqidagi  dastlabki 
nazariyalar maydonga keldi.  Shu davrda birinchi  biokimyo kafedralari 
tashkil  etildi,  darsliklar  va  jumallar  nashr  qilina  boshlandi.  Keyingi 
yillarda  biokimyoning  tez  sur'atlar  bilan  taraqqiy  etishiga  o'sha 
davrdagi  iimiy-tadqiqot  ishlari 
olib  borish  uchun  bir  qator  yangi 
asbob-uskunalar  va  laboratoriya  jihozlari 
yaratilishi  va  yangi 
tadqiqot usullarining  kashf etilishi  hal qiluvchi ahainiyatga ega bo'ldi. 
Misol  o'rnida,  to'qimalarning  nafas  olishini  tekshirish  uchun  Bark- 
fort-Varburg  manometrli  apparati,  T.  Svedbergning  ultratsentrifugasi, 
A.  Tizeliusning  elektroforez  apparati,  izotoplar  usuli  hamda  rus  olimi 
M.S.  Svet  kashf  etgan  xromatografiya  usulining  modifikatsiyasi  -  
qog’oz  xromatografiyasining  biologik  va  kimyoviy  tekshirishlar 
uchun  tatbiq  qilinishi  fan rivojiga  ijobiy ta'sir ko'rsatganligini  alohida
413

---

qayd  etamiz.  Hozirgi  zamon  biokimyosi  Otto  Frits  Meyergof (1884- 
1951  yy.)  va  biokimyogari  Robert  Xillning  (1899-1991  yy.) 
qisqaruvchi  muskullarda  sut  (laktat)  kislota  hosil  bo'lishi  bilan 
kislorod  yutilishi  va  issiqlik  ajralishi  orasidagi  o'zaro  bog’lanishni 
aniqlashdan  boshlangan  deb  hisoblanadi. 
Bu  kashflyot  kimyoviy 
reaksiyaning  ayrim  fiziologik  funksiyasi  bilan  bog’lanishi  yo'lidagi 
dastlabki  qadam  edi.  Substrat