Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

“Organik  birikmalar­
ning  oksidlanishi  haqida"
  mavzusidagi  magistrlik 
va  1954-yilda 
“Efir  moylari  haqida”
  mavzusida 
doktorlik  dissertatsiyasini  himoya  qiladi  va  ilmiy 
tadqiqotlarga  sho'ng’ib  ketadi.  1857-1858-yillarda 
A.M.  Butlerov  Yevropaning  bir  qator  yetakchi 
olimiari  bilan  uchrashadi  va  Parijda  Sh.Vyurs  laboratoriyasida: 
formaldegid  polimeri  -   dioksimetilenni,  1859-yilda  uning  yordamida 
urotropin  -   geksametilentetraminni  va  1861-yilga  kelib  dioksimeti- 
lendan birinchi  qandsimon modda 
“metilitan
 ”ni  sintez qildi. Moleku- 
ladagi  atomlar orasida  bog’larning xususiyatlarini tadqiq qilish  1860- 
yilda  A.M.  Butlerov  tomonidan  kimyoviy  tuzilish  nazariyasining 
yaratishiga  olib  keldi. 
1861-yil  19-sentyabrda  Shpeyerda  nemis 
shifokorlari 
va 
tabiatshunoslari 
s'ezdida 
A.M. 
Butlerov
“M oddalaming  kimyoviy  tuzilishi”
  ma'ruzasida  o 'z  nazariyaning 
asosiy  tushunchalaiini e'lon qildi:
- 
organik  birikmalar  molekulasidagi  hamma  atomlar  bir-biri
 
bilan ma'lum izchillikda bog’langan;
-  moddalaming  kimyoviy  xossalari  molekulaning  tarkibi  va
 
kimyoviy tuzilishiga bog’liq;
- 
tarkibi  va  moiekulyar  massasi  bir xil,  ammo  tuzilishi  har  xil
 
bo 'Igan moddalar izomerlar deyiladi;
- reaksiyalarda molekulaning hamma qismi emas,  та 'lum  qismi
 
o'zgarganligi  tufayli  moddaning  kimyoviy  o'zgarishlarini  o'rganish
 
bilan uning tuzilishini aniqlash mumkin;
- har xil atomlar va atom guruhlarining  kimyoviy xossalari
 
molekuladagi boshqa atomlar  va atom guruhlarining bo'lishiga,
 
ayniqsa bir-biri bilan bevosita bog’langan atomlar ta'siriga qarab
 
о 'zgaradi.
Ushbu  nazariya  asosida  tayyorlangan  organik  kimyodan 
“
Organik  kimyoni  to'liq  o'rganishga  kirish”
  darsligi  1864-1866- 
yillarda Qozon universitetida chop etildi va uning 2-nashri  1867-1868- 
yiilarda  nemis  tiliga  tarjima  qilib,  nashr  etildi.  F.F.  Beylshteymming
349

---

1865-yilda  A.M.  Butlerovga  yozgan  xatida:  “
Sizning  kitobingizni
 
o'qish  shu  jihatdan  menga  qimmatliki,  ilgari  barcha  tuzilish
 
formulalari  menga  yashirin  qo'rqish  tu g ’dirar  edi.  endi  ularning
 
mohiyalini  tushunganimdan  men  o'zimni  baxtli  his  qilaman”,-
  deydi. 
“Endi  kimyogarlar  oldida  yangi  dunyo  ochildiki,  u  haqdagi  tiplar 
nazariyasi 
tarafdorlarining 
shubhalari  juda 
o'rinsiz 
ekanligi 
isbotlandi”,-  deb  e'tirof  etadi  olim.  A.M.  Butlerov  nazariyasida 
tadqiqotlaming 
aniq  dasturi  shakllangan 
bo'lib,  ular  kimyoviy 
tuzilish  nazariyasining  asosiy  holatlarini  tasdiqlaydi.  Bu  nazariyani 
har  xil  olimlar  turlicha  nomlar  bilan  o'z  tadqiqotlarida  qo’lladilar, 
uning 
“ishlash  qobiliyati”
  va  “
ishonchliligf
’  yana  bir  marta  1864- 
yilda  A.M.  Butlerov  tomonidan  isbotlandi.  Olim 
uchlamchi-
butil 
spirtini 
sintez 
qildi. 
Izomeriya, 
polimerlanish, 
to'yinmagan 
uglevodorodlar  tuzilishi  bu  nazariya  bilan  tushuntirildi.  1867-yilda 
A.M.  Butlerov  laboratoriyasida 
uchlamchi-
butil  spirtidan  izobutan va 
izobutilen  sintez  qilindi.  1861-yildagi  dastlabki  ma'ruzasida  A.M. 
Butlerov: 
“Bir  molekula  ichidagi 
bir-biri  bilan  kimyoviy  o'zaro
 
bog’lanmagan 
ikki  atomlar  o'zaro  qanday  ta'sir  etadi”,-
  degan 
bo'Isa, 
1864-yilga 
kelib 
“Izomeriya 
hodisasining 
turlicha 
tushuntirilishi”  nomli  risolasida  A.M.  Butlerov:  “
Molekula  ichidagi
 
o'zaro  bog’lanmagan  atomlar  bir-biri  bilan  bilvosita  ta'sir  eta d f\-
 
degan xulosaga keldi.
A.M.  Butlerov  1868-yilda  D.I.  Mendeleyevning  tavsiyasi  va 
qo'llab-quwatlashi  natijasisda  Peterburg  universiteti  professori 
lavozimiga  saylanadi.  Ilmiy  kengashda  ovoz  berishdan  oldin  D.I. 
Mendeleyev:  “A.M.  Butlerov  — ajoyib  rus  olimlarining  biridir.  Ilmiy 
ta'limi,  ilmiy  ishlarining  originalligi  bilan  ham  u  haqiqiy  rus  kishisi. 
Kimyoda  A.M.  Butlerov  maktabi  va  ilmiy  yo'nalishi  mavjud”,-  deb 
gapiradi.  Ilgari  D.I.  Mendeleyev  rahbarlik  qilgan  umumiy  kimyo 
kafedrasi  ikkiga  bo'lindi,  noorganik  kimyo  kafedrasi  rahbarligi  D.I. 
Mendeleyev  zimmasida  qolib,  organik  kimyo  kafedrasi  mudirligi 
Butlerovga  topshiriladi.  6  yildan  keyin  akademik  N.N.  Zininning 
tavsiyasi  bilan  A.M.  Butlerov  Peterburg  akademiyasi  tanlovida 
ishtirok etadi va akademiyaning  haqiqiy a'zoligiga saylanadi.
XX 
asr  organik  kimyo  fanining  asosiy  belgisi  eksperimental 
sintez  bo'Isa  ham,  zamonaviy  tadqiqot  usullari  intensiv  rivojlandi. 
Amaliy  kimyoning  ehtiyojlari  shu  darajada  katta  bo'ldiki,  polimerlar 
va  neft  kimyosi  o'zlari  alohida  sohani  tashkil  etdi,  biologiya  va
350

---

noorganik 
kimyo  bilan  organik  kimyo  qayta  birikib  rivojlandi.
1914-1918 
yy. 
birinchi  jahon 
urushi 
organik 
kimyo 
mahsulotlariga  juda  katta  talab  mavjudligini  ko'rsatdi.  Urush 
oqibatida  Germaniya  davlati  asosiy  strategik  xomashyolari:  temir 
mdasining  75%,  toshko'miming  25%,  po'lat qotishmalarining  35% 
va  sanoat  ishlab  chiqarishning  57%  dan  ajraldi.  uning  dushmanlari 
osa  Germaniya  ishlab  chiqaradigan  mahsulotlaridan  judo  bo'ldilar. 
Oqibatda  barcha  mamlakatlar  olimlarining  faoliyati  laboratoriya 
ishlarini  sanoatda tezroq  joriy qilish va zaruriy kimyoviy  moddalami 
sanoatda olishga qaratildi.
Polimerlar kimyosi  rivojidan  keyingi  amaliy organik  kimyoning 
asosiy  obyekti  fiziologik  faol  moddalar  bo'ldi.  Bularga  bir  tomondan 
vitaminlar, 
gormonlar  misol  bo'lsa,  ikkinchi  tomondan  antimeta- 
bolitlar 
(insektitsid, 
fungitsid, 
gerbitsidlar) 
va 
ayniqsa 
biostimulyatorlar -  o'stiravchi moddalarga e'tibor kuchavtirildi.
XX 
asr amaliy organik kimyosining asosiy xususiyatlaridan biri 
sanoatda geterogen-katalitik  sintezning  keng joriy  qilinishi  bo' ldi.  Bu 
sohadagi  yangiliklar  juda  ko'p  bo'lsa  ham,  ulardan  eng  muhimlari 
vitamin  va  gormonlaming  o'simlik  va  hayvonot  dunyosidan  emas, 
balki sanoatda olinishi  hisoblanadi.
Frans  Fisher (1877-1947 yy.) va  Gans  Tropsh (1889-1935  yy.) 
tomonidan yo'lga qo'yilgan  katalitik sintezi (1926-3935 yy.) -  is gazi 
va  suv  bug’i  aralashmasioan  (CO+H
2
O,  sintez  gaz)  uglevodorodlar, 
sintetik benzin olinishi  katta yutuq  sanaladi:  Fe -  kat, 25-30atm.,  230- 
240°C=olefmlar+paratmlar+kislorodii  birikmalar aralashmasi  olinadi; 
Co-kat,  30  atm.,  170-250  °G  =  n-aikanlar  aralashmasi  hosil  bo'ladi. 
1935-yilga kelib  Gennaniyada  bu  usul  bilan  “Rurxemi”  firmasining  8 
ta  zavodi  600000  tonna  benzin  ishlab  chiqardi.  Bu  usulda  sintetik 
yoqilg’i olish  1938-yikla Germaniyada  4,6 mln. tonnaga etkazildi.
Nemis kimyogarlari O.  Dils (1876-1954 yy.) va K.  Alder (1902- 
1958  yy.)  diyen  sintezi  borasidagi  ishlari  uchun  1950-yilning Nobel 
mukofotigasazovorbo'lishgan.  1963-yilda 
nemis  olimi  K.  Sigler 
(1898-1973  yy.)  va  italiyalik  olim  J.  Natta  (1903-1979  yy.) 
1954- 
yilda  amalga  oshirgan  kashfiyotlari  “Oddiy  to'yinmagan  uglevodo- 
rodlardan katalitik polimerlanish natijasida organik makromolekuialar 
sintezining fundamental usuli” uchun Nobel mukofoti sohibi bo'lishdi. 
Ular  yaratgan  katalizator  (TiCl
3
+Al(C
2
Hs)
2
Cl)  awalgidek  200  atm.
351

---

emas, balki  20 atm. bosim ostida  polietilen olish  imkoniyatini yaraldi 
Keyinchalik  olimlar  bu  usul  bilan  stereoregulyar  polimerlar  olisli 
mumkinligini isbodadilar va bu sintezni ham sanoat miqyosida amalga 
oshirdilar.