Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

NH3 
N2O
B) qo'shimcha tip 
H Cl 
PN3 
N2S
Valentlik haqida ta'limot
J.  Daltonning  ta'limotiga  ko'ra  bir  modda  atomlari  boshqa 
atomlar  bilan  bog’  hosil  qiladi.  Uning  fikricha,  bir  modda  atomlari 
o'zaro  bog’  hosil  qilishi  mumkin  emas.  1841-1842-yillarda  Sh.  Jerar 
“Juft qismlar qoidasini”
 yaratdi, ya'ni organik molekulada С atomlari 
soni  4  ga  karralanadi,  kislorod  -   ikkiga,  bulaming  soni  molekulada 
juft va toq bo'lishi mumkin, ammo H atomlari soni doimo juft bo'lishi 
kerak. 
1849-yilda  E.  Franklend  ruxning  organik  moddalar  bilan 
birikmasini  oldi,  1850-1851-yillar  davomida  boshqa  metallar  bilan 
hosilalarini  ham sintez qildi.  Bu ishlar kimyoda atomlar bir-biri bilan 
ma'lum  tartibdagina  “to'yinishi”  mumkinligini  ko'rsatdi.  1857  yili 
A.F.  Kekule  va  A.G.  Kolbe  (1818-1884  yy.)  uglerod  atomining  4 
valentli  ekanligini  isbotladilar.  Sh.F.  Jerar  va  O.  Loran  (1807-1853
347

---

yy. ) ishlaridan keyin  radikallar -  birikmalarning oxirgi  bo'lagi emas, 
ulami  ham  atomlarga  ajratish  mumkin  degan  xulosaga  kelishdi.  A. 
Kekule  1859-61-yillar  davomida  yozgan  darsligida:  “Kimyoviy 
o'zgarishlami  o'rganib,  formula  tuzilishini  aniqlash  mumkin  degan 
tushuncha juda  qiziqarli,  ammo,  molekuladagi  atomlaming  fazoviy 
tuzilishini qanday qilib qog’oz tekisligida ko'rsatish mumkin”,- deydi. 
1861-yilda  nemis  tabiatshunoslari 
s'ezdida  A.  Kekule  o'zining 
fandagi  tiplar nazariyasidan  voz kechdi.  Olim 
“o 'zining keng falsafiy
 
ong  darajasi,  qo'rqmasligi  va  qafiyati  bilan”
  ko'pchilikni 
lol 
qoldirdi  va  kimyo  fani  haqidagi  o 'z  dunyoqarashini  o'zgartirib
yubordi,  moddalaming 
empirik  formulalariga  o'tish  yo'li  bilan
ulaming  tarkibini aniqlash mumkinligini tan oldi.
Archibald  Skott  Kuper
  (1831-1892  yy.)  -   shotlandiyalik 
kimyogar,  “Yangi  kimyoviy  tuzilish  haqida” 
maqolasida  organik  birikmalarda  uglerod  4  valentli 
bo'lishi  mumkinligi 
va  C-C  bog’lari  borligini
bildirib, ular  zanjir  hosil  qilishini  tushuntiradi  va
“...Jeraming  tiplar  nazariyasi 
hech  narsani
 
tushuntirib  bermaydi,  balki  fan  rivojlanishiga
 
to'sqinlik  qiladi”,-
  deydi.  Bu  maqola  ko'plab 
olimlaming  A.S.  Kuper fikrlariga qarshi chiqishiga 
olib  keldi.  Sh.  Jeraming  tiplar  nazariyasini  inkor 
etgan  A.S.  Kuper: 
“...  oddiy  elementlarni”  (atomlarni  demoqchi,
muallif)  “ulaming  barcha  xossalari „va  kuchlarini  hisobga  olib” 
o'rganish  lozim.  Birikmalardagi  individual  elementlaming  barcha 
ma'lumotlarini 
to'liq 
o'rganib 
bo'lgandan 
keyingina 
shu 
elementlardan 
sintez 
qilib 
olingan 
birikmalarning  tuzilishini 
aniqlashga  o'tish  mumkin”,-  deb  yozgan  edi.  A.M.  Butlerovning 
kimyoviy  tuzilish  nazariyasi  A.S.  Kuper  g’oyalari  to’g’ri  ekanligini 
ko'rsatdi.
11.2. A.M.  Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi
Uglerod  atomining  organik  birikmalarda  4  valentli  ekanligi, 
atom,  molekula  haqidagi  ma'lumotlar, 
moddalaming  atom  va 
moiekulyar  massalarini  aniqlash  imkoniyatining  vujudga  kelishi  o'z 
navbatida,  yangi  kimyoviy tuzilish  nazariyasining yaratilishiga asosiy 
sabab bo'ldi.
348

---

Butlerov  Aleksandr  Mixaylovich
  (1826-1886  yy.)  16  yoshida 
gimnaziyani  tugatib,  17  yoshida  Qozon  universitetining  fizika- 
raatematika  fakuitetiga  o'qishga  kiradi.  Yuqori 
kursiarda 
mashhur 
kiinyogarlar 
К. K. Klaus 
va N. N. Zinin rahbarligida kimyo fani bilan chuquq 
shug’ullanadi  va  1851-yilda