|
С Н з-С
С Н -С Н - С Н 3] -
гексак
I
I ........I
\6
|
...СНз СН
й
СНз СЩ|
м е т ш
ч Ч“
мешш1
этил
2,2,4-тримешл:-3-зтшпгексан
Ratsional nomenklaturadan foydalanilganda organik birikma-
larning nomi gomologik qatoming oddiy vakili (birinchisi bo'lishi
shart emas) tanlanadi va o'rinbosarlar ko'rsatiladi; lokant sifatida
yunon harflari yoki son tanlanadi:
С Н з - C H 2 - C H O H - С Н з
( С Н з ) г С Н - С О - С Н з
metiletiikarbinol
izopropilketon
С Н з - С Н ( С Н з ) - С Н С
1
- С Н О С 6Н 5 - С Н ( С Н з ) - С Н 2 - С О О Н
(3-metil-a-xloromoy aldegidi
3-metilgidrodolchin kislota
Radikal-funksional nomenklatura qoidalari, avniqsa murakkab
karbo- va geterohalqali birikmalar (terpen, steroid, alkaloidlar),
masalan
2
-gidroksimetilenmetan,
2
-dezoksiriboza kabi moddalar va
ulaming hosilalarini nomlash uchun qulaydir. Bu nomlar yordamida
kimyoviy formulalami tuzish uchun shu sinf birinchi vakillarining
nomini eslab qolish lozim. Bu esa ratsional nomenklaturaning eng zaif
joyi bo'lib, so'zsiz noqulavliklarga olib keladi.
Uning ikkinchi
kamchiligi - yirik, murakkab sirukturalami nomlashda qiyin
vaziyatlar vujudga keladi, ba'zida bu chigallikni umuman yechib
bo'lmaydi.
Zamonaviy
nomenklatura bo'yicha
organik
birikmalarni
nomlashda o'rinbosarli nomenklatura asosiy omil bo’lib xizmat qiladi.
IUPAK nomenklaturasi qoidalariga ko'ra organik birikmalar nomini
tuzishda (nomlar asosida struktura formulalarmi chiqarishda ham)
quyidagi qoidalarga izchillik bilan amal qiiinadi:
1. Asosiy xarakteristik guruh belgilab olinadi va uning uchun
tegishli qo'shimchalar tanlab olinadi.
2. A w al boshlang’ich struktura (asosiy zanjir, halqali tuzilish)
belgilanadi
va
nomlanadi.
Kerakli
hollarda
strukturaviy
fragmentlaming katta-kichikligiga e'tibor qaratiladi, ya'ni qayd
qilishda kattadan kichik o'rinbosarga tomon qarab boriladi, boshqa
funksional xarakteristik gumhlar uchun ham katta-kichiklik qoidasiga
rioya qiiinadi. Qo'shbog’, uchbog’ va boshqa old qo'shimchaga
kimvchi o'rinbosarlar alfavit tartibida ko'rsatiladi va aytiladi.
3. Zanjir va o'rinbosarlaming to'yinganlik darajasi aniqlanib,
“an”, “en”, “in” qo'shimchalari kiritiladi, karbo- va geterohalqali
birikmalar qatorida ham tegishli hollarda “digidro”, “tetragidro” kabi
old qo'shimchalardan foydalanish lozim.
498
4. О'rinbosarlaming xarakterli xususiyatlarini aniqlab, (yon
zanjir, ikkinchi darajadagi funksional guruhlar), ulaming nomi old
qo'shimcha sifatida alfavit tartibida qayd etiladi.
5. O'rinbosarlar sonini ifodalovchi old qo'shimchalar aniqlan-
ganda, ular alfavit tartibiga tushishi shart emasligi ham belgilab
qo'yilgan.
6
. Boshlang’ich strukturani raqamlab chiqish jarayonida, asosiy
xarakterli funksional guruhning kichik raqam bilan belgilash shart.
Lokantlar boshlang’ich struktura oldi dan
ko'rsatiladi (2-butanol),
boshqa old qo'shimchalar ham lokantlar bilan belgilab boriladi (
2
-
xlorpropilbenzol), ayrim hollarda (IUPAK qoidalariga binoan old
qo'shimcha tarzida) lokant belgisi qo'shimcha oldidan ham yoziladi
va o'qi ladi (3-geksen-2-on, 3-geksenon-2).
7. Yuqorida qayd etilgan bandlar hisobga olinib, moddaning
nomi tuziIganda tegishli tinish belgilari ham qo'yib boriladi. Masalan,
l-5-(3~amino-5-xlormetilfenil)-6-gidroksi-5-propil-2-xlor-3~geksinal
(I) quyidagi tarkibiy qismlar va funksional guruhlar alohida hisobga
olinadi: boshlang’ich tuzilish - Сб (geks) zanjiri; to'yinganlik darajasi
- uchbog’ (in); o'rinbosarlar gidroksi (gidroksil), propil, xlor va
o'rinbosar tutgan fenil (3-amino-5-xlormetilfenil). Keyingi rnisol, 4-
(4-brom-2-gidroksimetil-3-butenil-1 -siklogeksankarbon kislota (II)
tarkibida quyidagi fragmentlar bor: karbon kislota (asosiy gumh),
siklogeksan (boshlang’ich struktura), butenil
(C4
- qo'shbog’ tutgan
yon zanjir), brom, gidroksimetil
(C 4 -
yon zanjirining o'rinbosarlari).
IUPAK nomenklaturasi o'rinbosarli nomenklatura bilan birga
boshqa xil nomenklaturalardan ham foydalanishi mumkin.
Addiiiv
(birlashtiruvchi) nomenklaturadan
foydalanilganda molekula asosiy
qismi nomiga unga birikkan atomlar nomi qo'shib aytiladi, masalan
1,2,3,4-tetragidroxinolin.
Substraktiv nomenklatura
alohida atomlar
yoki guruhlar uzoqlashuvini hisobga oladi, masalan degidrobenzol
(III), norkamfora (IV), 2-dezoksiriboza (V):
foydalanadilar, masalan:
IfoC-CO - NH -
cm
- CEh - О - C IIi - CH
2
- О - CH
2
- COOH
10-okso-3,6-dioksa-9-azatindekan kislota
Tutash halqali tizimlarni, masalan 2,3-ditia-l,5-diazaindan (VI)
nomlashda benzofiiran kabi ikki halqa nomi “o” harfi bilan qo'shib
aytiladi.
Geterohalqali
birikmalarni nomlashda
Ganch-Vidman
nomenklaturasi
qo'llaniladi, unda geteroatom tabiatini ko'rsatuvchi
old qo'shimcha va halqadagi zvenolar sonini ifodalaydigan
qo'shimcha ishlatiladi: 1,3-tiazol (VII) va 2N-azepin (VIII):
Halqali tizimda uglerod yoki azot atomi bilan bog’langan alifalik
uglerod zanjirida asosiy funksional guruh bo'lsa, birlashtiruvchi
nomenklatura qo'llaniladi.
Moddalar sinfiga qarab organik birikmalarning
nomenklaturasi
- Alkanlarning sistematik nomenklaturasi,
- Uglevodorod radikallaming sistematik nomenklaturasi,
- Aikenlarning sistematik nomenklaturasi,
500
- Aikinlaming sistematik nomenklaturasi,
- To'yinmagan polimer uglevodorodlaming sistematik
nomenklaturasi,
- Sikloalkanlaming sistematik nomenklaturasi,
- Arenlaming sistematik nomenklaturasi,
- Ko'p halqaii strukturalaming sistematik nomenklaturasi,
- Galogenli hosilalarning sistematik nomenklaturasi,
- Spirt, fenol va ular hosilalarining sistematik nomenklaturasi,
- Aldegid va ketonlarning sistematik nomenklaturasi,
- Atsetallaming sistematik nomenklaturasi,
- Karbon kislota va hosilalarining sistematik nomenklaturasi,
- Aminokislotalarning sistematik nomenklaturasi,
- Azot tutgan birikmalarning sistematik nomenklaturasi,
- Oltingugurtli birikmalarning sistematik nomenklaturasi,
- Polifunksional guruhii birikmalar sistematik nomenklaturasi,
- Geterohalqali birikmalarning sistematik nomenklaturasi,
- Steroid laming sistematik nomenklaturasi.
Bugungi kunda organik. birikmalarni nomlash uchun trivial,
ratsionai va IUPAKning sistematik nomenklaturasidan foydalaniladL
Albatta bizning nomenklatura bo'yicha havoia qilayotgan
materialimiz mukammallikka da'vo qilmaydi, biz faqatgina tarix
davomida uning qanday rivojlanib borishi va bizga nomlash uchun
qulayliklar tug’ilib borishi jarayoni bilan tan.ishti.rdik xolos.
Do'stlaringiz bilan baham: |
