Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

IUPAK  nomenklaturasi -
 inglizcha 
International  Union o f Pure
 
and Applied Chemistry  (IUPAC),
  organik  moddalami  nomlash  uchun 
yaratilgan  bo'lib,  uning  dastlabki varianti  1947-yilda Londonda qabul 
qiiingan.  Uning  asosiy  xususiyatlari: 
moslashuvchanlik
  hisobidan 
turli  davlatlar  kimyo  ta'lim  tizimi  uchun  qo'llash  va yangi  moddalar 
nomlarini  nomenklaturaga  kiritib  borish,  ya'ni  ro'yxatni 
to'ldirib
 
borish
  imkoniyatidir.  Shu  sababli,  1957,  1979 
va  1993-yillarda 
IUPAK 
nomenklaturasiga 
turli  yetakchi  davlatlar  tillarining 
grammatik  xususiyatlarini  hisobga  olish  imkonini  beruvchi  bir  qator 
o'zgarishlar  kiritildi.  Jumladan,  uning  ruscha  variantiga 
XX  asr 
oxirida  internet  va  axborot  texnologiyalarida 
maxsus  inglizcha 
atamalari  soni  oshib  borayotganligini  (16-jadvaI)  hisobga  olib, 
moddalami  nomlash  qoidalariga 
zaruriy 
o'zgartirish lar  kiritildi. 
IUPAK  nomenklaturasiga  kiritilgan  o'zgarishlar 
“Pure  and Applied
 
Chemistry”  ( “Nazariy 
va  amaliy  kimyo”)
  jumalida  e’lon  qilib 
boriladi:
489

---

16-jadva!
Kimyoviy formula, reaksiya va elememntlaming atamalari
Terminlar
Ta'Iim resurslarida qo'llanish soni
Sahifalar soni
Saytlar soni
Lug’atlar soni
Formula
23  527 014
201  928
6
 435
Reaksiya
19  898 944
151  263
2 731
Element
50 830 657
324 046
11  115
IUPAK  rivojlangan  davlatlar  kimyogarlari  va  kimyogar-texno- 
loglari  uyushmasi  sifatida  1919-yiida  tashkil  etilgan 
va hozirda  unga 60 davlatlar  a'zo bo'lishgan.  Tash- 
kilotaing  bosh  vazifasi 
kimyo  fani,  sanoati  va 
ekologik  xavfsizlikka  doir  global  muammolarnmg 
yechimini  topish  va  yutuklami  ommalashtirishdan 
iborat.
17.4. IU PAK  nomenklaturasining asosiy tamoyillari
IUPAK 
nomenklaturasi 
o'rinbosarli, 
radikal-funksional,
 
birlashtiruvchi va almashtirmchi
  tamoyillarga asoslangan  kimyoviy 
nomenkiaturalarni o 'z ichiga oladi.
O'rinbosarli  nomenklaturada
  moddani  nomlashda asos  sifatida 
bitta  uglevodorod  zanjirining  bir  fragmenti  olinadi,  qolgan  qismlari 
esa  vodorodni  almashtiruvchi  fragmentlar*sifatida  qaraladi,  Masalan, 
(СбШ)зСН  -   trifenilmetan,  ya'ni  metan  molekulasidagi  vodorodlar 
fenil  radikallariga  almashtirilgan  deb  qaraladi  va  mos  ravishda 
nomlanadi.
Radikal-funksional  nomenklaturada
  moddani  nomlashda  asos 
qilib  funksional  guruh  olinadi,  qolgan  qismlar  birikuvchi  organik 
radikallar  sifatida  qabul  qiiinadi,  Masalan,  C
2
H
5
OH  -   etil  spirti; 
CzHsCl-  etilxlorid;  С Н з-С О -С Н С Н г -  metilvinilketon.
Birlashtiruvchi 
nomenklaturada
 
modda  nomi  asosiy 
strukturaga  birikkan  bir  necha  o'zaro  teng  qismlarning  nomlaridan 
hosil  qiiinadi.  Masalan,  (СбШ ^СбШ ) -  bifenil yoki  1,2,3,4-tetragid- 
ronaftalin va h.o.
Almashtiruvchi  nomenklaturada
  modda  nomi 
moiekulyar 
strukturada  bo'lgan  geteroatomlar  nomiga 
“a ”
  suffiksini  qo'shish 
bilan  hosil  qiiinadi.  Misol,  СНз-О-СНг-СНг-КН-СНг-СНг-В-СИз
490

---

birikmasi 
2~oksa-8-tia-5-azanonan
  deb  nomlanadi  (yuqorida 
keltirilgan  formuladagi  2,8,5-raqamlari  begona  atomlaming  asosiy 
zanjirdagi o'mini bildiradi).
IUPAK  nomenklaturasi  oxirgi  qoidalariga  ko'ra  o'rinbosarlar 
nomlari  aifavit  tartibida  keitiriladi.  Umuman  oiganda,  IUPAK 
nomenklaturasi qoidalariga zid kelmagan holatlarda  bitta moddaga bir 
necha  nom berilishi  ham  mumkin,  ammo  ulaming  mazmuni  bir xil 
bo'lishi, ya'ni barcha hollarda faqat bitta kimyoviy moddani anglatishi 
lozim.