Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

17.5. Noorganik birikmalar nomenklaturasi
Noorganik  birikmalar nomlari qisman rus tilidan olingan  bo'lib, 
ko'p  hollarda  lotincha  nomlari  bilan  mos  keladi.  Chet  tillardan  kirib 
kelgan so’z o'zaklari bundan  mustasno: 
“antimon”
 (surma),  ",
argent ”
 
(kumush), 
“a re”
  yoki 
“arsin”
  (mishyak), 
“aur”
  (oltin),  “
gidr”
 
(vodorod), 
“karbon ”
 (uglerod), 
“kupr”
 (mis), 
“mangan ”
 (marganes), 
“merkur”
  (simob), 
“nitr”
  (azot), 
“oksigen”
  (kislorod), 
“plyum b”
 
(qo'rg’oshin), 
“s il”,  “silits ”
 yoki 
“silik”
  (kremniy), 
“stann ”
  (qalay), 
“su lf”
  yoki 
“tio ”
  (oltingugurt)  va 
“fe r r ”
  (temir).  Ammo, 
“karbid”,
 
“karbonat”, “antimonid”, “silan",”silitsid”,  “silikat”,  “stibin”,
 “azid” 
va 
“ozonid”
  atamalari  bu  guruh  nomlariga  kirinaydi.  Xe,  Mo  va  R 
elementlaming  birikmalari  uchun  ruscha  nomlaming  qisqartirilgan 
o'zaklari: 
“perksenat”,  “molibdat”,  “fo sfid ”
  ishlatiladi.  Vodorod
izotoplari  hosilalarini  nomlashda  “deyter”  yoki  “deyterio”  va  “trit” 
o'zaklari kiritiladi.
Odatda  kimyoviy  formulalami  belgiiashda,  rus  tilidan  farqli 
ravishda,  avval  kation  ko'rsatiladi,  so'ngra anion yoziladi va o'qiladi, 
masalan,  NaCl,  АЬ(
8 0 4
)з.  Formulalardagi  stexiometrik  nisbatlar 
butun  son  bilan  ifodalanadi  va  birikmalarning  assotsilanish  darajasi 
hisobga  olinmaydi.  Kimyoviy  birikmalardagi  elektromanfiy  qismi 
nomiga 
“id ”
  yoki 
“a t”
  qo'shimchalarini 
qo'shib  aytish  qabul 
qiiingan.  Qoidaga  ko'ra,  lozim  bo'lganda  “
gem i”,  “m ono”
  (odatda, 
mono
  so'zi  aytilmaydi  va  o'qihnaydi), 
“seskvi”,  “d i”,  “tri”,  “tetra”
 
old  qo'shimchalaridan  foydalanmaydilar.  Ammo  ulami  qabul  qilish 
ma'lum  qiyinchiliklarga  olib  kelsa, 
“bis”,  “tris”,  “tetrakis”
  kabi 
ko'paytiruvchi old qo'shimchalardan  foydalanadilar yoki metall nomi 
aytilishi  va  yozilishida  uning  oksidlanish  darajasi  rim  raqami  bilan

---

ko'rsatiladi: NaCl -  natriy xloridi,  SiSU -  kremniy tetraxloridi,  S
1
O
3
-  
xrom  trioksidi  yokixpom(VI)  oksidi,  P
2
O
5
  -   fosfor(V)  oksidi, 
K
2
[ZrF6]  -   kaliy  geksaftorotsirkonati.  Agar 
binar  tizimlar
  (ikki 
elementdan  iborat  birikmalar)  va  kompleks  birikmalarning  tashqi 
sferasi  bo'lmasa,  ular  bitta  so'z  bilan  nomlanadi:  Ni(SO
)4
 -  tetrakar- 
bonilnikel, NH
3
 -  ammiak,  SiFU -  silan. Oddiy moddalami  nomlashda 
kimyoviy  element  kabi 
aytilsa  ham,  ulaming  tarkibiy  tuzilishini 
anglatish  uchun 
“atomar”,  “moiekulyar”
  yoki  tarixiy  nomlaridan:  H
-   atomar vodorod,  O
2
  -   moiekulyar  kislorod,  Оз  -   ozon,  Sn  -- amorf 
oltingugurt, P
4
-  oq fosfordan  foydalanadilar.
Yozishda  ionlaming  zatyadi  darajaga  ko'tarib  yoziladi 
va 
anionlar  uchun  “id”  qo'shimchasi  qo'shilib  aytiladi:  Na+-~  natriy 
yoki natriy kationi,  Fe2+ --temir(H) kationi yoki temir(II), FT -  gidrid- 
ion,  F" -   fitorid-ion,  O2-  -   oksid-ion,  S2- -   sulfid-ion.  Ayrim  ko'p 
tarqalgan  ionlar  avvaldan  qolgan  o'z  nomlari  bilan  aytiladi: 
0
+2-  
dioksigenil  yoki  dioksigenil  kationi,  С
i~2
  atsetilenid-ion,  N
-3
 -   azid- 
ion,  O
2 '2
 -   peroksid-ion,  Ог~ -   superoksid  ion,  O
3
- -   ozonid-ion. 
Xuddi  shu  kabi  oddiy  moddalar  va  ionlami  nomlashda  ulaming 
atomlari  soni  hamda zaryadini  ko'rsatish  qabul  qiiingan,  masalan:  O
2
-   dikislorod, 
O3 
-   trikislorod,  Sg -   oktaoltinguguit,  Rn -  polifosfor, 
Hg
2
^+ -  disimob(
2
+) kationi, 
1
з_ -  triyodid(l-) anioni.
Metallmaslaming  binar  birikmalari  formulalarini  yozishda  va 
aytilishida  ulaming  elektromanfiyligi  oshib  borishi  tartibiga  e'tibor 
qaratiladi:  Rn, Xe, Kr, V,  Si, S, As, R, N, Те*,  Se,  S, At, I, Br, Cl, N,
O,  F,  masalan:  B
4
C -b o r  karbidi,  CI
2
O  -   xlor  gemioksidi, 
xlor(I) oksidi,  NO  -   azot  oksidi,  OF
2
  -   kislorod  diftoridi,  SiCU  -  
kremniy  tetraxloridi.  Bular  orasida  galogenidlaming  quyidagi 
birikmalari  o'zlarining. avvalgi  nomlarini  saqlab  qolgan:  HF,  HC1, 
NVr  va  Ш  tegishlicha  vodorod  ftoridi,  vodorod  xloridi,  vodorod 
bromidi  va  vodorod  yodidi.  Ularning  suvdagi  eritmalari  tegishlicha 
kislotalar sifatida nomlanadi,  faqatgina FIF-H
2
O  azeotrop  aralashmasi 
uchun 
“plavik kislota”
  nomi saqlangan.
Oksidlarning  nomlarida  quyidagi  birikmalarning  dastlabki 
qadimiy  atamalari  alohida  saqlangan: 
H2O 
-   suv, O
2"2
 -   peroksidlar, 
O
2
- -   superoksidlar,  Оз“— ozonidlar.  Ko'pgina  gidridlaming  nomlari 
“an”  yoki  “in”  qo'shimchalarini  qo'shib  hosil  qiiinadi: 
BH3 
-  boran, 
SiKU  -   silan,  SnH
4
  -   stannan, 
RH3 
-   fosfin,  AsFh  -   arsin,  SbH?  -  
stibin.
492

---

Birikmalardagi  vodorod  atomlarinmg  sonini  ko'rsatish  uchun 
tegishli  soniar old  qo'shimchalari  sifatida keltiriladi yoki qavsda arab 
raqamlari  bilan  ko'rsatiladi:  ВгНб  —  diboran, diboran(6),  SisHg  -  
trisilan(8), 
B5H9 
-   pentaboran(9), 
B5H11 
-   pentaboran(ll).  Nitridlar 
orasida  quyidagi  birikmalar  bu  qoidaga  amal  qilmasdan  nomlangan: 
NH3 
-  ammiak, 
N2H4 
-gidrazin, 
HN3 
-  vodorod azidi (azidovodorod); 
sulfidlar orasida H
2
S -vodorod  sulfidi  bo'lsa,  H
2
S
2
 -  disulfan,  H
2
S
3
 -  
trisulfan va  h.o.  Ayni  shu xil  atamalar Ш8е -  vodorod selenidi,  H
2
Te
-   vodorod  telluridi  va  ularning  suvli  eritmaiari  tegishlicha:  H
2
S, 
HoSe, НгТе sulfid-, selenid- va tellurid kislotalari deb yuritiladi.
Intermetallarni 
ularning 
formulasi 
yozilishi 
tartibida 
nomlaydilar, 
masalan: 
SmCos  -   samariy-kobalt-besh, 
albatta
oddiylarini nomlash bundan mustasno.
Ko'pgina  binar  birikmalar  aslini  olganda  kompleks  birikmalar 
bo'lib,  ulami  nomlash  ikki  xilda  amalga  oshirish  mumkin:  NiF3  -  
nikel triftoridi yoki NifMiFe] -  nikel(II) geksaftoronikeiat(IV).
Psevdobinar tizimlar tarkibida psevdogalogenidli (xossalari bilan 
galogenlarga  yaqin  bo'lgan 
atom  guruhlari  hosil  qilgan  barqaror 
ionlar),  gidroksidli  va  boshqa  xil  birikmalar ham  uchraydi:  Fe(CN
)2
-  temir ditsianid yoki temir(II) sianid,  NaOH -  natriy gidroksid, NH
2
+
(amidlar)  va  NH2+  (imid)  hosilalari  farqli  nomlanadi: 
NH
2
CI  -
xloramin,  NHI
2
 -  yodimin.
Kislorod  tutgan  kislotalami  nomlashda  kislota  hosil  qiluvchi 
kimyoviy  elementlarning  oksidlanish  darajasiga  e'tibor  qaratiladi: 
H C l  
-   xlorid  kislota, 
НСЮ 
-   gipoxlorit  kislota, 
НСЮ2 
-   xlorit 
kislota, 
НСЮ3 
-   xlorat  kislota, 
НСЮ4 
-   perxlorat  kislota,  ayrim 
kislotalar  tarkibida 
kislota  hosil  qiluvchi  yoki  boshqa  element 
kislorod o'rniga almashib kelishi mumkin,  bu hollarda ular boshqacha 
nomlanadi: 
N2SG4 
-sulfat kislota, 
N2S2O3 
— tiosulfat kislota, 
N2S2O4 
-  
persuifat  kislota, 
N2SO3 
-   sulfit  kislota,  ya'ni  kislota  hosil  qiluvchi 
elementning  yuqori  oksidlanish  daraja  -  
“a t”,
  quyisi  -  
“it”
 
qo'shimchalari bilan farqlanadi, Ayrim kislotalaming qadimiy nomlari 
ham  saqlangan  va  ular  hozirgacha  ishlatiladi: