Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi tashqi iqtisodiy aloqa shakllari va ko‘rsatkichlar tizimi

2. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tashqi savdoni
ifodalovchi ko‘rsatkichlar


Makroiqtisodiy statistika tashqi iqtisodiy aloqalarni o‘rga­nish­­da iqtisodiy munosabatlar shakllariga mos bo‘lgan ko‘rsatkich­lar­­dan foydalanadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda savdo-sotiq yetakchi o‘rin tu­tadi va quyidagi ko‘rsatkichlar orqali ifodalanadi, o‘rganiladi, ta’­riflanadi:

• 
  jon boshiga to‘g‘ri keladigan tashqi savdo aylanmasi;
  
• 
  import kvotasi;
  
• 
  eksport kvotasi;
  
• 
  tashqi savdo aylanmasining elastik koeffitsiyenti;
  
• 
  importning mamlakat iste’molidagi salmog‘i;
  
• 
  eksportning YaIMdagi, ayrim mahsulotlardagi salmog‘i;
  
• 
  mamlakatning xalqaro savdo-sotiqdagi salmog‘i.
  

Ushbu ko‘rsatkichlar yordamida tashqi savdo dinamikasi, eks­port va import tovarlari bahosining o‘zgarishi, tovarlar tarkibi­da­gi siljishlar, tashqi savdo tashkilotlari faoliyatining samaradorligi kabi muhim tomonlari o‘rganiladi.
Kvota deganda davlat va xalqaro tashkilotlar tomonidan to­var­larni ishlab chiqarish, ularni eksport va import qilish yuzasi­dan cheklashlarning joriy etilishi tushuniladi, ya’ni har bir ishti­rokchi uchun joriy qilinadigan hissa kvota deyiladi. Kvota o‘r­na­tish xalqaro bitimlarga binoan amalga oshiriladi. Kvota import va eksport kvotalarga bo‘linadi.
Import (lotincha kiritaman) – mazkur mamlakatning ichki bo­zorida sotish uchun xorijiy mamlakatlardan tovarlarni kiritish va xizmatlarni keltirish. 2003-yili O‘zbekistonda import tarkibini ma­shina va uskunalar (44,4%), kimyo, plastmassa (12,8%), rang­li va qora metallar (7,9%), oziq-ovqat mahsulotlari (9,9%), xiz­mat­­lar (10,2%) tashkil qilgan.
Mazkur mamlakatga xorijiy mamlakatlardan tovarlarni olib kirishga belgilangan miqdoriy limit import kvota deb tushu­ni­la­di. Davlat mamlakatga mahsulot keltirishga ijozat beruvchi li­tsen­ziyani cheklangan miqdorda beradi va litsenziyasiz importni ta­qiqlaydi. Kvotalash mahsulot oqimlari bilan ishchi kuchi oqim­larini ham tartibga solishda qo‘llaniladi.
Import kvotasi darajasi (K_IK) import hajmini (I) YaIM ga bo‘­lish orqali aniqlanadi:

Import kvotasi darajasining o‘zgarishi uning indeksi yor­da­mida aniqlanadi:

Eksport (lotincha chetga chiqarish) deb tovarlar, xizmatlar va kapitalni chet el bozorlariga chiqarish tushuniladi. Eksport - tovar eksporti, xizmatlar eksporti va kapital eksporti ko‘rinishida yuzaga keladi. O‘zbekistonda eksportning asosiy qismini paxta to­lasi, energiya manbalari va xizmatlar tashkil etadi. Masalan, 2003-yilda eksportning 19,8% paxta tolasi, 9,8% energiya man­balari va 14,4% xizmatlar hissasiga to‘g‘ri kelgan.