Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

Bastianing (1801-1850) nomi va iqtisodiy qarashlari keng omma- lashdi. U boy fransuz ishbilaimoni oilasida tug'ildi. Bastia 40-yillari bii qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga proteksiomzmni inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilat manfaatini himoya cyluvchi, sotsialistik g'oyalarga qarshi bo'lgan qarashlami faol targ‘ib etdi. Bu pamfletlar g'oyasi mazmun jihatdan original bo'lmasa-da, yozilish shakli bilan ajralib turadi.

6. 
   Bastianing eng asosiy g^£oyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning mavjudligini inkor etishdir. Uningcha, o‘sha davrdagi jamiyat dunyodagi *eng go'zal, mukammal, mustahkam butunjahon assotsiatsiyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uyg'unlashgandir».
   

6. 
   Bastia 1850-yUda «Iqtisodiy garmoniyalar» kitobini chop etdi. Unda garmoniya (uyg‘unlik)ning asosini almashuv va sof, hech narsa bilan cheklanmagan raqobatda ko'radi. F.Bastia o'z g'oyasini isbotlashda Seyning fikridan foydalangan bo'lib, xizmatlar nazariyasi bunga mos keladi, ya’ni almashuv, xarid-savdo o'zaro teng c>ni al- mashish demakdir. Sey bo'yicha bu «xizmatlar» nafaqat odamlar, balki buyumlar va tabiat kuchlari tomonidan ko'rsatilsa ham, Bastia jamiyat hayotining qanday sohasida bo'lmasin, faqat shaxsiy xizmatlami ustun qo'yadi. «Xizmat» deganda ishlab chiqarish davomida real mehnat
   

sarfinigina emas, balki shu xizmatdan foyda keltiruvchi har qanday harakat, faoliyat va kuch tushuniladi. Bundan shu naisa aniq bo'lib qoladiki, qimmat yaratishda ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va yer egalari ham katta «xizmat» ko'rsatadilar. Kapi- talistning «xizmati» unga foiz olish imkoniyatini berishini F.Bastia shunda ko‘radiki, kapitalist kapitalni avans yoki ssuda tarzida sarflab, iste’molni orqaga suradi va uni kapitalistning «qurboni» deb hisoblaydi. Bu yuqorida biz keltirgan Senioming tiyilish nazariyasining o‘zidir. «Tiyilish» so'zi o'miga «orqaga surish» so‘zi qo'yilgan, xolos.

Mehnat va kapital o‘rtasidagi uyg'unlik, ya'ni garmoniyani yanada to'Iaroq isbotlash maqsadida Bastia o'zining kapital jamg^£arilishi «qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga qarama-qarshi ekanligi to‘g‘risidagi ta’limotini inkor etishga harakat qildi. F.Bastianing bu «qommi»ga ko'ra, mehnat va kapital manfaatlari oliy darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto ishcMIaming hissasi kapitalistlamikidan tezroq o‘sar ekan, demak, oqibatda kapita­listning foydasi nisbatan kainayadi. U bu fikmi isbotlashga urinib ham o'tirmaydi. Uningcha, foyda normasi va kapitalistlaming milliy daro- maddagi hissasi masalalarim qorishtirib yuborgan. Foyda normasining pasayib borish. tendenstyasl ishchila.mi ekspluatatsiya qilistuiitig kuchayishi bilan mos kelishi mumkin, demak kapitalistlaming milliy daromaddagi hissasi ham oshib borishini kutish mumkin.

6. 
   Bastia o^£zining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer egalari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal etadi. U yer rentasini yer egasining yoki uning ota-bobolarining shu yerni ishlash va yaxshilash xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib, kapital va yer egaligi o‘rtasidagi uyg'unlik shu bilan hal etiladiki, yer rentasi yerga qo‘yilgan kapital foizining bir ko‘rinishiga aylantiriladi. Bunday izohlash yer rentasining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatini inkor etadi, uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi. Ishlanmagan yerlardan olinadigan renta umuman bu sxemaga mos kelmaydi.
   

Demak, Bastianing izohi bo'yicha o‘sha davrdagi burjua jaraiyati turli sinflar o'rtasidagi o‘z xizmatlari bilan almashib turuvchi «uyg'unlashgan hamkorlik» jamiyati tarzida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy erkinlik bu xizmatlar almashuvining ekvivalentligining garovi hisoblanadi, chunki bu yerkinlik nomutanosib harakatlaming oldini oladi. Proteksioniznrmi cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirish esa sotsialistlarning jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatga aylantirish to‘g‘risidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qo‘yiladi.

1775-85-yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va Angliya o‘rtasidagi kurashda qozonilgan g‘alaba tufayli AQSH davlati vujudga keldi. Hokimiyat tepasiga yangi sinf - burjuaziya o'tirdi. AQSH bur- juaziyasi ingliz buquaziyasidan anchagina farq qMar edi. AQSHdagi hukmron sinf 1865-yilgacha qullikni saqlab qoldi va ingliz siyosiy iqtisodiga zid ravishda o‘z siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor edi. Biroq AQSHda siyosiy iqtisod klassik asosda vujudga kelmadi. Buning sa- babi shuki, XIX asrning 20-30-yillarida AQSHda kapitalizmning nisbatan tez rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga kelishiga va tez o'sishiga olib keldi.

Ayni vaqtda ish tashlashlar bo‘lib turdi. Siyosiy kurashning keskin- lashuvi vulgar siyosiy iqtisod uchun zamin yaiatdi. Bundan tashqari klassik siyosiy iqtisod AQSHda qulchilikning saqlanib qolishini tanqid qilar edi. Shu sababli AQSHda yuzaga kela boshlagan iqtisodiy fikr klassik maktabga qarshi chiqdi. Bu g'oyalar Genii Charlz Keri (1793- 1879) tadqiqotlarida o‘z aksini topdi.

Yirik noshiming o‘g‘li bo‘lgan G.Keri kommersiya sohasida katta yutuqlarga erishdi. Yirik fabrikantga aylanib, iqtisodiy tadqiqotlaxga ki- rishdi.

1837-40-yillarda uning «Siyosiy iqtisod prinsipiari» va 1857-59- yШarda «Ijtimoiy fanlarning asoslan» nomli asarlari chop etildi. Bu asaming qisqacha varianti 1865-yilda «Ijtimoiy fanlar uchun qo‘Uanma» nomi bilan chop etildi. F.Bastia amerikalik shu olimdan ilhomlandi.

6. 
   Ch. Keri ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSH kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari «Manfaatlar uyg'unligi» (1872) kitobidir. G.Kerining qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardoning ta’limoti va Maltus aqidaiarini rad qildi.
   

6. 
   Kerining metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanitsizm bilan obyektiv iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlariga almashtirish bilan xarakterlanadi.
   

6. 
   Keri hamma iqtisodiy kategoriyalami ta’riflab berishga intildi. U qiymatni insonning tabiatga hukmrorJigi o‘lchovi, predmetga ega bo'lish uchun bartaraf qiiish zarur bo‘lgan qarshi harakat deb ta’rif berdi. U narxni predmetning o'zini ayirboshlash evaziga pul olish qobiliyati deb
   

hisobladi. Kapital odamlaming tabiat kuchlarini boshqarish Imkoniyatini olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi.

6. 
   Keri D.Rikardoning yer rentasi nazariyasini tanqid qilib, uni yalpi kurash nazariyasi (ya’ni Rikardo shu nazariya yo^£li bilan go'yo sinflar o'rtasida urushni avj oldirdi), deb hisobladi va Rikardoni «kommunizm otasi» deb, unga xunij qildi. G. Kerining o‘zi esa rentani yer egalarining mehnati uchun mukofot deb hisoblab, uni foiz bilan aynan bir narsa deb tushundi. Kerining iqtisodiy ta’limotida buijua jamiyatida «barcha chin va haqiqiy manfaatlaimng to‘la-to‘kis uyg‘unligi» mavjudligmi isbotlamoqchi bo'ldi. U taqsimot qonunini o‘z nazariyasiga asos qilib oldi.
   

6. 
   Keri proletariat bilan burjuaziya manfaatlarining bir xiUigini go‘yo kapitalistik jamiyatda mehnat unumdorligi oshishi bilan ish haqi ham oshib boraveradi, shuning natijasida ishchi bilan kapitalistning iqtisodiy ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, degan qoida bilan asoslamoqchi bo'ldi. G.Keri kapitalistik jamiyatda aholining nisbiy ko'payishi va ekspluatatsiya kuchayishi faktlarini mutlaqo inkor qilib: «Ishchilar sinfi farovonligining oshib borish! texnika taraqqiyoti bilan bog'liq», - dedi.
   

19. 
    asrda Kerining qarashlari, uning antagonistik jamiyatdagi manfaatlar uyg^!unligi nazariyasi kc^pchilikka ma’lum bo'lib, burjuaziya siyosiy iqtisodini vulgarlashtirishga katta ta’sir ko‘rsatdi. «Manfaatlar uyg'unligi» nazariyasining asosiy qoidalarini hozirgi zamon siyosiy iqtisodi qaytadan tiklamoqda.
    

7. 
   Keri yuqorida biz bayon etgan kapitalistik munosabatlaming bekam-u ko'stligi, sinfiy manfaatlaming hamohangligi va boshqa «uyg‘unliklap> to'g'risida ko‘p yozdi. Lekin uning g‘oyalari Bastiadan biroz farq qiladi. Keri qullikni qo‘lladi (bu davrda AQSHning janubida hali qul plantatsiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya qilindi, chunki AQSH hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli unga muhtoj edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda yengishi qiyin bo‘lgan. Shular tufayli Smit va Rikardolaming fritrederlik (erkin savdo) siyosati to‘g‘ri kelmay qoldi. Ayniqsa, Rikardoning burjua jamiyatidagi sinflar o'rtasidagi manfaatlaming qarama-qarshi ekanligi ko'pchilikka ma’qul bo'lmay qoldi.
   

Kerining fikricha, Rikardoning tuzumida dushmanlik ruhi bo‘lib, millat, sinf, ijtimoiy guruhlar o'rtasida urush keltirib chiqaradl.

Vaholanki, bu guruhlar o‘rtasida bekam-u ko'st uyg'unlik mavjud emish. Kerining «Manfaatlar uyg‘unligi nazariyasi* asosida uning «taqsimot qonuni» yotadi, unga ko'ra mehnat unumdoiliginmg o'sishi bilan ishchilar hissasi absolut va nisbiy jihatdan o‘ssa, kapitalistlar- niki esa aksincha pasayadi. Shunday yo'l bilan mehnat va kapital o‘rtasidagi antagonizm yo‘q qilinadi. Bunda yaxshi ma’lum tezis - unumli kapital g‘oyasidan foydalaoiladi (imga ko‘ra tadbirkor qonuniy foyda olishi kerak).

7. 
   Kerining g‘oyasi bo'yicha tovaming qiymati uni ishlab chi- qarishga kelgan amaliy mehnat miqdori bilan emas, balki malum sharoitda sarflangan ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Ammo mehnat unumdorligining o‘sishi bilan mahsulotlami ishlab chiqarish uchun, shu jumladan, ishlab chiqarish vositalariga sarf- xarajatlar kamayadi. Bu esa, G.Keri bo'yicha, kapitalning qimmati pasayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish vosrtaiari kapital bilan bir deb qaraladi. Oqibatda foiz ham, kapital egasi oladigan mahsulot hissasi ham pasayadi, shunga mos ravishda mehnat qiymati va uning mahsulotdagi hissasi oshib boradi. Bu g'oyalarnmg hammasini qo‘llash qiyin, chunki foiz qiymatning bir qismi bo'lib, awaigi mehnatga hech qanday aloqasi yo‘q. Mehnat unumdorligining o'sishi ishchilarning tirikchilik vositalari qiymati pasayishi bilan bog'liq, bunda ishchi kuchi qiymati ham pasayadi, kapitalistning milliy daromaddagi hissasi esa oshib boradi.
   

Keri kapitalist va yer egasi «manfaatlari uyg‘unligi»ni isbotlab be- rishga intiladi. Bunda ham u Rikardoga qarshi chiqadi, ayniqsa, unum- dorligi past yerlaxni ishga tushirishga mone’lik bildiiadi.

Keri Bastia kabi rentani aslida kapitalning foizi shakli sifatida qaraydi, dehqonchilik xususiyatlarini inkor etadi. Keri «mfflatlar uyg‘unligi» haqida ham gapirib, jahon ishlab chiqarishini mahalliy markazlarga taqsimlash zarurligini aytadi, chunki bu yerlarda qishloq xo'jaligi va sanoat tabiiy holda uyg‘unlashgan. Shulami hisobga olib, Keri Buyuk Britaniyaning sanoat va mustamlakachilik monopoliyasiga qat’iy qarshi chiqadi, boshqa davlatlami agrar xomashyo manbayiga aylantirish siyosatini inkor qiladi va shu maqsadda proteksiomzmni keng qo‘llash kerakligini aytadi. Shunisi qiziqki, buijuaziya manfaatlarini himoya qilib, gohida fritrederlik (F.Bastia), ba’zida proteksionizm (Ch.Keri)

Klassik maktab rivojining bu bosqichida D.Rikardo, J.B. Sey, T. Maltus va boshqalaming g‘oyakri muhimdir.

Rikardo Sniitdan keyin yashaganligi sababli fabrikaning ahamiyatini to‘g‘ri tushundi. Klassik g'oyalami to‘la qoilagan holda, uning o'ziga xos fikrlari mavjud. Masalan, renta nazariyasi hozirgacha ahamiyatini yo'qotmagan. Uning mehnat taqsimoti va tashqi iqtisodiy aloqalar g‘oyasi nisbiy afzallik prinsipiga asoslanadi. Savdoda fiitrederlik qo‘l- lab-quwatlanadi, «Sey qonuni»ni ma’qullaydi.

Bu davrdagi iqtisodiy qarashlarda J.B.Sey alohida o'rin egallaydi, uning «bozorlar qonuni» deyarli bir asr hukmronlik qildi, uning ishlab chiqarishni uch asosiy omillari hozirgacha ahamiyatini yo‘qotmagan.

T.Maltusning «aholi nufusi nazariyasi», arifmetik (tirikchilik ne’matlari o⁽sishi) va geometrik (aholi soni) progressiyalari, «tuproq unumdorligi pasayib borish qonuni» katta shov-shuvlarga sabab bo’ldi. Maltusga xos xususiyat shuki, u inqirozlar bo'lishini tan oladi, ammo ular vaqtincha bo‘lishini ko'rsatadi.

Seruorning «tiyilish» va «so‘nggi soat» nazariyalari sohibkorlar (kapital egalari) va mehnatkashlar o‘rtasida hech qanday ziddiyat yo‘q degan muammoni yechishga bag'ishlangan. Xuddi shunday ftkrlar fransuz Bastia va amerikalik Keriga tegishli, ular iqtisodiyotda to'liq uyg'unlik mavjud degan g'oyalami ko‘tarib chiqadilar.