Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

T.R. Maltus «Nufus qonimi>>ning matematik ifodasi

Aholi o‘sishi	Geometrik progressiya	1,2,4,8,16,32,64,128,та hokazo
Tirikchilik vositalarining o'sishi	Arifmetik progressiya	1,2,3,4,5,6,7,8,9,10
200 yildan so‘ng	Aholining o'sishi 256 marta	Tirikchilik vositalarining 9 marta
300 yildan so‘ng	Aholining o'sishi 9096 marta	Tirikchilik vositalarining 13 marta

Tirikchilik vositalariga nisbatan doimo tezroq ko‘payishga intilishi «aholining nufus qonuni»dir, bu qonun jamiyat paydo bo'lgandan buyon mavjud bo‘lib, doimo harakatdadir. Aholining ortiqcha qismi zarurat tufayli qirilishga mahkum etiigan.

Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doimiy sababi, boshqarish tarn yoki mulkning notekis taqsimlanishiga hech ham bog‘liq emas; bu jarayon «tabiiy qonunlar va insoniy hire», tabiatning nochoriigi va insoniyatning favqulodda tez ko'payishi bilan bog'liqdir. Shu sababli xalq o‘z azob-uqubatlari uchun o‘zini o‘zi ayblashi kerak». Uni to‘g‘rilashga hech qanday inqilob va sotsial islohotlar yordam bera olmaydi. Bunda faqat bir to'g'ri yo‘l bor - bu aholi sonini qisqartirish. 0‘ta ko‘payishning oldinl olish vositasi, chorasi sifatida «axloqiy chidam» (kambag‘allar nikohdan o‘zlarini tiyishlari, kech turmush quxishlari), og'ir mehnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik, qashshoqlik, kasallik, epidemiya, urush va boshqalar) taklif etiladi (3-jadval).

3-jadval

Aholi 0‘sishini cheklovchi omillar

Avlodni davom ettirish instinkti	Aholining o‘sish potensiali		Aholining o^lsishinig cheklovchi omillar
	Oldini olish choralari: tug‘ilisli kamayishi		Real omillar: o‘lim ortishi
	Aholoqiy xususiyatdagi cheklovlar	Soliq pastligi	Noo'rin hayot	Kambag'allik
	Tirikchilik vositalarining cheklanganligi

Maltusning fikricha, tabiiy biologik instinktga ko‘ra insoniyat ko‘pa- yish imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va o'simliklar qarama-qarshi ravishda bu jarayonni cheklash imkoniga ham ega bo'lib, hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Quyidagi jadvalda ana shu imkoniyatlar aks etgan.

Maltusning bu reaksion xulosalari qattiq tanqidga uchradi. Maltus bu tanqidlardan xulosa chiqarib, 1820-yilda asarini qayta ishlab chiqdi va unda o‘z fikrlarini ancha yumshatishga intildi; ayniqsa, ustiga dam- badam yog‘ilib turadigan va aholini o‘limga mahkum etadigan balo- ofatlami zaruriy deb hisoblashdan vm kechdi va kechirim so‘radi, uni noto‘g‘ri tushunganliklarini aytib o‘tdi, ammo u o'zining bosh fikrini inkor etmadi. %ii

Maltus markaziy g‘oyasi, ya’ni aholi soni o‘sish sur’atlarining jamiyat farovonligiga ta’siri to‘g‘ri va dolzaibdir. Ammo olim tomonidan berilgan prognozlar baxtimizga normal bo'lib chiqdi. Har 20-25 yilda aholining ikki marta ko‘payishi insoniyatni to‘la qashshoqlikka mahkum etishi kerak edi.

Maltus «doktrinasi», awalo, metodologik jihatdan xato edi, chunki hech qanday isbotsiz tabiat qonunlari jamiyat hayotida qo'llaniladi. Vaholanki, insonlar o'simlik va hayvonot dunyosidan farqli o'laroq faqat iste’mol qilmaydilar, balki o‘zlari ishlab chiqaradilar va tirikchilik vositasini ko'paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Shuni eslab o‘tish joizki, o‘z davrida Petti va Smit mamlakat boyligining asosi unumli mehnat bilan shug‘ullamrvchi aholi ekanligini isbotlab berganlar. Maltus klassiklaming bu fikrini inkor etadi. Bundan tashqari, Maltus o‘zi ochgan qonunni abadiy deb e’lon qiladi. Aslida esa kapitalizm davrida ortiqcha ishchi kuchi hisobiga aholining nisbiy ortiqchaligi yuzaga keladi, bu yerda aholining nisbiy ortiqchaligi uning absolut ortiqchaligi deb ko‘rsatilgan.

Maltus progressiyalari statistik va amaliy (faktik) materiallami ochiqdan ochiq soxtalashtirishdir (falsifikatsiya). Unda berilgan ma’lumotlar AQSHning XVI-XVIII asrlardagi aholi o‘sishiga nisbat sifatida keltiriladi, bu mamlakat aholisining asosan Yevropa aholisming emigratsiyasi hisobiga ko'payganligi haqidagi «arzimas» fakt esa hisobga olinmagan (tabiiy o^csish bor, emigratsiya bor).

Maltus o'z fikrini «isbotlash» uchun «tuproq unumdorliginingpasayib borishi» nazariyasidan foydalanadi. Bu nazariyaga ko'ra, yerga sarflangan qo'shimcha kapital go^!yoki mahsulotni proporsicmal taizda ko'paytirishga imkon bermas emish, binobarin odamlar o'zlaxini oziq-ovqat va boshqa tovarlarga bo'lgan ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotlami to‘la hajmda yetishtira olmaydilar. Shu tariqa mahsulotlaming yetishmasligi tabiatning tabiiy-biologik qonunlari bilan izohlanadi. Bu «qonun»dajon bor albatta, masalan bir gektar yer bilan dunyoni boqib bo‘lmaydi, lekin ilmiy- texnika taraqqiyoti tufayli ko‘pgina davlatlar yerdan nihoyatda unumli foydalanib, oziq-ovqat va boshqa muammolami hal etmoqdalar. Demak, bu «qonun» ham nazariya, ham araaliyot tomonidan inkor qilinadi. Bunga «ko^ck inqilob»ni misol keltirish mumkin.

«Ko‘k inqilob» 1960-gaming oxirida paydo bo'ldi, u qishloq xo‘jali- gida ilmiy-texnika taraqqiyotini qo'llash yo‘li bilan uning mahsul- dorligini oshirishni anglatadi. Bu jarayon 1950-yillaming o‘rtalarida donning yuqori hosilli gibrid navlari kashf qilinishi bilan bog‘liq.

Bir qancha mamlakatlar «ко⁴к inqilob»dan foydalanib, ancha katta yutuqlami qo'Iga kiritdilar. Masalan, Hindiston 70-yillammg oxiri va 80-yiUaming boshida o'zini o'zi don bilan ta’minlashga erishdi. Bu yerda 1976-yilda 120 million tonna don olindi, bu 1950-yilga nisbatan

5. 
   marta ko'pdir, 1989-yilda esa 200 million tormaga yaqin don olindi, shundan 165 million tonnasi guruch va bug'doydir.
   

Filippinda 1965-89-yillardasholi hosildorligi 1,7 mln tonnadan

5. 
   mln tonnaga o‘sgan bo‘lsa, Indoneziyada bu ko'rsatkich gektariga 18 Д sentnerdan 42.3 sentneiga o'sdi. XXR da yiliga 430-465 mln tonna don olinishi natijasida bu yerda 1 mlrd. 250 mln. kishilik aholi uchun oziq-ovqat mu aminos i hal etilgan.