|
Jon R.Kommons qarashlari
J.Kommons ijtirnoiy-huquqiy institutsionalizm yo‘nalishining asosiy vakili hisoblanadi. Uning asosiy g^oyalari Amerika tred-yunionizm maflmrasini ifodalaydi. Uning ta’limoti jamoat institutiari faoliyatini (oila, ishlab chiqarish korporatsiyasi, savdo birlashmalari, tred-yuni- onlar, davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan bog'liq.
Kommonsning asosiy g'oyalari «Kapitalizmning huquqiy asoslari» (1924), «Institutsional iqtisodiyot. Uning siyosiy iqtisoddagi o‘rni» (1934), «Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» (1950) asarlarida o‘z aksini topgan.
Oiimning iqtisodiy qarashlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi va yuridik konsepsiyalar 10‘g‘risidagi qoidalaming o'zaro qorishmasidan iborat.
Kommons kapitalizmda sinfiar mavjudhgini inkor etadi. Marksizm- ning sinfiy kurash nazariyasiga «sotsial nizo» (konflikt) ta’limotini
qarshi qo‘yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. Mutaxa- sstislar bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari kerak.
Kommons nazariyasi kapitalizmni islohotlar yo'li bilan yaxshilash usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me’yorlami takomil- lashtirish orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist o'rtasidagi munosabat jamiyatning teng huquqli a’zolari orasidagi yuridik bitim - kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma’lum qonun-qoidalari asosida tuziladi. Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim insti- tutlari: oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o'zi ham bo‘lishi mumkin. «Kelishuv» uch o‘z icliiga oladi: nizo, o‘zaro ta’sir, yechim. Yuridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki qarama-qarshilik, barcha konlliktlar o‘z yechimini topishi mumkin. Jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik hal qilish mexanizmining kamchiliklari bilan belgUanadi. U jamoat fikri bilan hisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalga oshiradigan hukumat tuzish zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar doirasida davlatning qonuniy qarorlari jamiyatdagi qarama-qarshilik va konfliktlarni tugata oladi, bunda ma’muriy kapitalizm bosqichiga o'tiladi.
Yuqorida keltirilgan T.Vebien va J.KommonsIammg g'oyalari amalda, 1929-1933-yillardagi iqtisodiy inqiroz davrida AQSH preziden- tining «yangi kurs» sivosatida amaliy tasdig‘ini topdi.
Uesli Юег Mitchell g‘oyalari
U Veblenning shogirdi bo'lib, iqtisodiyotda siklik hodisalaming tadqiqotchisi sifatida mashhur (bu iqtisodiyotda konyimktur-statistik institutsionalizm oqimi hisoblanadi). U iqtisodiyotga ta’sir etuvchi omillami aniqlashga intildi, bular, uning fikricha, moliya, pul muoma- lasi va kredit kategoriyalari edi. «Bu kategoriyalami tartibga solish yo‘li bilan iqtisodiyotga ta’sir etish, hatto siklik tebranishlami o'zgartirish, oldini oUsh mumkin», - deydi u. U o'zining «Iqtisodiy nazariya tiplari to‘g‘risida leksiyalar» (1935) asarida iqtisodiy masalalami madaniyat va sotsiologiya muammolari bilan o‘zaro aloqada, ammo, asosan, psixo- logik tahlil asosida tadqiq etadi. Siyosiy-iqtisodiy institutlar to'g'risidagi ta’Iimot sifatida qaraladi. Kapitalistik ishlab chiqarishni tartibga solish zarurligi Mitchell ta’limotining bosh xulosasidir.
Mitchell institutsionalizmi ustozi Veblen nazariyasidan, birinchidan, tanqidiy emasligi bilan, ikkinchidan, abstrakt nazariya boclmasdan o'sha davming empirik tadqiqoti ekanligi bilan farq qilar edi. U o'z asarlarida inqirozsiz «arnaliy sikl-> masalalariga alohida e’tibor berib, pul muomalasi muammolarini diqqat markazida tutgan. Moliya va pul muomalasi institutlaridan insonlar hulqini tushuntirish uchun foy- dalaniladi.
Insoniy jamiyat rivoji ayrim individlar taraqqiyoti shaklida emas, balki jamiyat a’zolarining kollektiv aloqalarining takomillashuvi sifatida xarakterlanadi. Kapitalizm qarama-qarshiliklarini yechishda davlat yo'li bilan tartibga solish eng qulay vosita deb qaraladi. Iqtisodiyotni o'lganishda matematika va statistikani keng qo'llash yo‘li bilan, Mitchell «kichik va katta sikllai» davomiyligini hisoblab chiqdi. U o‘zrning hisob- kitoblaiiga asoslanib, kapitalizmning inqirozsiz rivojlanish modeli loyi- hasini yaratdi.
Bu oqim tarafdorlari sikllami o'zaro aloqador parametrlammg ta’siri oqibatida vujudga keladi va kapitalistik ishlab chiqarish dinamikasini belgilaydi, deb qaraydilar. Shu sababli ular sikllami tasodifiy yagona hodisa emas, balki doimiy kapitalizm iqtisodiyotiga xos xususiyat deb hisoblaydilar. Ular tadqiqot qilayotgan omillar qatoriga birinchilardan bo'lib muomala sohasi ko'rsatkichlarini qo'yadilar, ya’ni narxlar, aksiyalar kursi, pul muomalasi va boshqalar.
Inqirozlar inkor etiladi, bu amaliy sikllami tan olish bilan isbotla- nadi (unda inqirozlar yo‘q). Iqtisodiy qatorlaming nazariy asosini bekam-u ko'st deb bo'lmaydi. Masalan, 1929-yil arafasida Garvard maktabi vakillari tomonidan berilgan iqtisodiy ob-havo prognozi {«Konyunktur barometr») iqtisodiyot ravnaqi - «prosperity» bo'lgan.
Mitchell tadqiqotlari empirik va institutsional uslublaming qorishmasidati iborat. U iqtisodiy siklning amaldagi modelini loyihalashtirishga inuvaffaq bo'la olmadi.
16.5. Ijtimoiy-iflstitutsional yo'nalish evolntsiyasi
Yuqorida institutsional yo‘nalishning asosiy g'oyalari va dasturi ko'rib chiqilgan edi. Hozirgi davrda ham bu yo'nalish g'oyalari dolzarbligicha qolmoqda. Bu yo'nalishning otasi Veblen tomonidan ilgari surilgan ta’limotda hozirgi zamon jamiyatini qayta qurish, trans- formatsiya masalalari nihoyatda muhim o'rin egallaydi. Ulaming fikricha, ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayh jamiyatdagi sotsial qarama-
qarshiliklar yo'qolib boradi. Jamiyatning koaOiktlarsiz evolutsiyasi, lining industrial jamiyatdan postindustrial, superindustrial yoki «neo- industrial», informatsion jamiyat sari rivoji ro‘y beradi.
Texnik-iqtisodiy отШатт mutJaqlashtmsh tufayli yangi konvergcn- siya nazariyasini ilgari surish imkoni yaratildi (J.K-Gelbreyt, Pitirim Sorokin - AQSH, Raymond Aron - Fransiya, Yan Tinbergen - Ni- derlandiya).
J.K.Gelbreyt asarlarida bu fikrlar to‘laroq ifodasini topgan. U «kapitalizm transformatsiyasi» ro‘y berishi bashorat qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
