Tasdiqlayman” yobib direktor o’rinbosari N. U. Xoliqova

6-Mavzu: Xunar - xunardan unar
Xalkimiz azaldan ma’lum kasb-xunar kilishni inson uchun oliy fazilat deb bilgan va buni goyat uluglagan. Uz kasbining usta-murabbiylarini bexad kadrlagan. Xalkimiz orasida aytib kelinadigan “Xunar - zar, xunarli zargar”, “Oltin yerda, xunarli yulda kolmas”, “Xunari yuk kishining, mazasi yuk ishining”, “Xunarlida ish bitar, xunarsizda gap”, “Xunar bulsa kulingda, non topilar yulingda”, “Xunarli xor bulmas”, “Xunar - xunardan rizking unar” kabi makollar xam kasb-xunarning inson takdirida xal kiluvchi omillardan ekanligini anglaymiz. Kishi xar tomonlama usishi, kamol topishi uchun yoshligidanok uz xayotini, erishayotgan yutuklarini taxlil kilishga, uz- uzini nazorat kilishga urganishi, uziga nisbatan kungilchanlikka erk bermay, talabchan bulishi lozimligi, kup donolar tomonidan tarixda kayd etilgan.

Yaxshi inson xakida xayol kilganimizda, mexnat xayotining ajralmas bir bulagiga aylangan kishi kuz oldimizda gavdalanadi. Bunday insonlar xar kuni, xar vakt uz ishini bilib kiladigan, maktanmasdan, kamtarlik kiladigan, bush vaktidan unumli foydalanadigan buladilar.

«Xunar» suzi arabcha suzdan olingan bulib, san’at; bilim, kunikma, maxorat, ustalik; kasb ma’nolarini bildiradi. Ushbu suz bir necha ma’nolarda kullanilib, birinchidan, muayyan kunikma, maxorat talab kiladigan, tirikchilikning asosiy manbai xisoblanuvchi ish, mashgulot, kasb ma’nolarini uzida jamlaydi.²

(“Kasb” lugatda bir narsaga erishish degani). Baxouddin Nakshband xizmatiga kelgan xar bir muriddan:

• 
  Nima kasbing bor? Kulingdan nima ish keladi? - deb surar, biror xunari bulmaganlarni ortiga kaytarib yuborar ekan? -
  

Kasb-kor kilmagan kishi tilanishga kul chuzishi kerak buladi. Tilanchi esa xech kachon (na moddiy, na ma’naviy) boy bulmaydi.

Xayot - chindan xam zulmatdir - agar xarakat bulmasa.

Xarakat kur-kuronadir - agar bilim bulmasa.

Bilim xam bekordir - agar mexnat bulmasa.

Xar kanday mexnat besamaradir - ixlos bulmasa.

Agar ixlos bilan mexnat kilsangiz siz uzingizni taniysiz, bir- biringizni taniysiz va Allox taoloni taniysiz.

Mexnat - bu kuzga kurina boshlagan muxabbatdir.

Agar Siz mexr bilan emas, kaxr bilan mexnat kilayotgan bulsangiz, mexnat kilmay kuya koling. Yaxshisi, siz kuvonib, mexnat kiluvchilardan ibodatxona darvozasi oldida utirib, xayr-sadaka suraganingiz yaxshirokdir. Agar xafsalasizlik bilan non yopsangiz, bunday noningiz taxir chikadi, yegan odam maza kilmaydi.³

Kadriyatlarimiz asosi bulgan uzbek xalk ertaklarida xam xunar ulug’lanadi. Masalan, bir shaxzoda xunarmand kishining xusnu maloxatda tengsiz, ilmu zakovatda, xunarda yagona bir kizini yoktirib koladi va unga uylanmokchi buladi. Ammo kiz undan: “Sizning kasbingiz kanday, kanday xunarlarni bilasiz?” - deb suraydi. SHaxzoda esa xech kanday xunar bilmasligini, shaxzodalarga xunar egallashning zarurati yukligini aytadi. Birok kiz shaxzodalik kasb emasligini, bu orkali inson bir umr ruzg’or tebratishi mushkulligi, chunki toju taxt, boylik odamga umrbod beriladigan ne’mat emasligini tushuntiradi. Bundan ta’sirlangan shaxzoda astoydil xunar urganishga kirishadi va bir-biridan chiroyli, bejirim kuzalaru xumlar yasashni, ya’ni kulolchilik xunarini urganadi. SHu darajaga borib yetadiki, u mamlakatda eng moxir va mashxur kulolga aylanadi. SHaxzoda biladiki, dunyoda bilim va xunardan ortik xech narsa insonni ulug’lik martabasiga olib chika olmaydi.

“Temur tuzuklari”da xam “... Agarda kasbu xunar va ma’rifat axllaridan bulsalar, bundaylarga saltanat korxonalaridan yumush berilsin”,-deb bejiz ta’kidlab utilmagan.

Ulug’ mutafakkirimiz Alisher Navoiy:

Kamol et kasbkim, olam uyidin,

Senga farz ulmagay gamnok chitsmak.

Dunyodan notamom utmak biaynщ,

Erur uammomdin nopok chitsmak, - deya bitgan kit’asida inson bu yoruG’ olamda yashar ekan, ma’lum bir kasb- xunarni egallashi, shunday kilmas ekan, uning axvoli xammomga kirib poklanmay chikkan odamning xolatiga uxshab kolishini bayon etadi.

«Xamsa» asaridan joy olgan «Farxod va SHirin» dostoni misolida oladigan bulsak, Farxod garchi uzi shaxzoda, bulajak podshox bulishiga karamay nakkoshlik, me’morchilik, sangtaroshlik xunarlarini mukammal urganadi. SHirin yurtiga, ya’ni Armanistonga borganda toG’dan arik kazmokchi bulib, azob chekayotgan xalkni kuradi va xech ikkilanib utirmay uziga uzi:

Xunarni asrabon netgumdir oxir,

Olib tufrotstsamu ketgumdir oxir.

- deya bel bog’lab, tog’u toshlarni kuchirib, kanal kazishga tushadi va bu ishni tez kunda tugatadi. Ayni ezgu ishi bilan arman xalkini suv muammosidan kutkaradi. Yurtga suv kelib, xammayok bog’u bustonga aylanadi. Bundan anglaymizki, insonning urgangan kasb-xunari, bilim-malakasi el-yurtga, jamiyatga foyda keltirgandagina u xakikiy ne’matga aylanadi. Aks xolda xech kimga foydasi yuk ilmning, xunarning kimga keragi bor?!

SHu bois xam kadimda ajdodlarimiz uz farzandlarini ilmu xunar bobida maxoratli ustozlarga “Eti sizniki, suyagi bizniki”, - deya shogirdlikka berganlar. Uz baxtini topish uchun uzga yurtlarga safarlarga junatganlar. Asosiy sayoxat vositasi xisoblangan karvonlarga kushib yuborganlar. Farzandlar tog’u toshlardan oshib, chulu saxrolarni kezib, dengizu daryolarni suzib, uz maksad manzillari sari intilganlar va okibatda ilm-xunarda bekiyos martabalarga erishganlar. Kadriyatlar orasida shundaylari xam borki, ular barcha insonlar uchun xar kanday sharoit va vaktda uzining ijobiy axamiyatini saklab koladi. Bular xayot, sog’lik, bilim, mexnat kabilar bulib, ular umuminsoniy abadiy kadriyatlardir. Bu kadriyatlarning abadiy saklanib kolishida ustoz-shogird an’analarining urni bekiyos. Bundan anglashiladiki, kadimda ota-onalarning uz farzandini bilim va xunarga yullash davr shart- sharoitlaridan kelib chikkan. Bunda, albatta, ota-ona:

• 
  uz davridagi ma’lum va mashxur ulamolarga xavas kilgan;
  
• 
  farzandining ma’lum kasb yoki xunarga nisbatan cheksiz ishtiyokini e’tiborga olgan;
  
• 
  oilada ruzg’or tebratish mushkulligi, ijtimoiy axvol zarurati sababli farzandlarini ma’lum ustaga yordamchi sifatida biriktirgan;
  
• 
  tezrok xunar urganib, oilaga yordamchi bulishini istagan va xk.
  

SHundan kelib chikib, xar bir ilm yoki xunar urganuvchi bir umr uz ustoziga sadokat bilan munosabatda bulgan. Xususan:

• 
  ustozining topshiriklarini suzsiz kabul kilgan va muxokamasiz ado etgan;
  
• 
  ustozining yuz-kuziga tik karab gapirmagan;
  
• 
  ustozini otaday kurib, uni ulug’lagan;
  
• 
  ustozning roziligi va duosini olishni uz xayotiy dasturiga aylantirgan va x.k.
  

Ukish, urganish 7-12 yillar atrofida davom etgan. Usta shogirdlari bilan kunduzi ishlagan, kechkurun esa ular usta raxbarligida xat-savod chikarishgan. Xontaxta atrofida kitobxonlik kilishgan. Usta axlok-odob mezonlari xakida ta’lim bergan. Kup xollarda shogirdning yeb-ichishi xam ustaning gardanida bulgan. SHuning uchun ustoz otangday uluG’ deb e’zozlangan. SHogirdlar umrining sungigacha ustozning oilasiga, farzandlariga sadokatini namoyish etgan. SHogird mustakil ish bajarishni eplay oladigan bulganidan sung ustalar shogirdning ishlarini muxokama kilib, el oldida duo bilan, “Usta” nomini berishgan. Ustoz shogirdga nisbatan kattikkul va talabchan bulgan. Sababi, xunarni uta nozik did va sabr-tokat bilangina urganish mumkin bulgan.