Tasdiqlayman” yobib direktor o’rinbosari: N. Toshmurodova 8-Mavzu: Odam savdosi davr muammosi

Jozibali o’lim

Faylasuf olimalarimizdan Matluba Qahhorova “Ma’naviy ideal va jamiyat axloqiy muhiti” nomli risolasida G’arbda:

- erkak va ayollarning kiyinish madaniyatida farq yuqolib borayotgani; avlodlar orasida o’zaro hurmat yuqolib borayotgani;

• 
  yashash - faqat “aysh-ishrat qilish” bo’lib qolgani;
  
• 
  har bir narsa erkinlik manbai bo’la olishi;
  
• 
  “nimani xohlasang o’shanga amal qil va unga bo’ysun” deb yashash;
  
• 
  axloqiy munosabatlar (er-xotin, keksa-yosh)ni “tenglik” g’oyasiga qurbon qilish;
  

19-Mavzu: Xazrat Navoiy ibrati
Temuriylar davrida yashab, ijod etgan shoir, mutafakkir, donishmand, davlat arbobi Alisher Navoiy uz zamonasining buyuk allomasi sifatida uz asarlarida inson, uning takdiri, kadr-kimmati, yaxshi-yomon fazilatlari xususida juda kup teran fikrlarni aytib utganligini aloxida ta’kidlamok joiz.

Alisher Navoiy xayotni sevadi, insonni sharaflaydi va uluglaydi. Uning ta’kidlashicha, inson xayotini uzi uchun xam, shuningdek uzgalarga, jamiyatga xam foydali xizmatga bagishlashi, kasb-xunar urganishi, ma’rifatli bulishi, uzida yaxshi fazilatlarni rivojlantira borishi kerak.

Alisher Navoiy kishilarni tugri, xalol, rostguy, saxovatli, ximmatli, marxamatli, okil va odobli bulishga da’vat etadi. Kishilarga insoniy xolatlariga karab baxo berish kerak, deb xisoblaydi. Odamlardagi yomon, xunuk odat, kiliklarni kattik tankid kiladi.

Alisher Navoiy inson tafakkuri, akli, bilimini va ilmiy bilimlarini yuksak kadrlagan. U “Bilim va donishmandlik insonning bezagidir” deb yozadi. Navoiy farzand tarbiyasiga va uni shaxs sifatida shakllantirishga katta axamiyat berib, tarbiyalanuvchini “xayot chirogi” deb ta’riflaydi. Farzand oilaga baxt va saodat keltiruvchi ziyodir. Uning fikricha, farzandga kichik yoshligidanok bilim va tarbiya berish lozim deb xisoblaydi.

SHuningdek, Navoiy xayotda uz ilmiga amal kilish, urganganlarini xayotga tadbik etish masalasiga aloxida e’tibor beradi. Masalan, u “Maxbub ul-kulub” asarida ilm ukib uni ishlatmagan kishi, shudgor kilib dexkonchilik kilmagan yoki urug sochib xosildan baxra olmaganga uxshaydi, deydi.

Ilm ukib kilmagan amal makbul,

Dona sochib kutarmadi maxsul.

Alisher Navoiy bilim olishda barcha fanlarni urganishni targib etadi. Bunda u olimu fozillarni yigib, ular orkali ilm-fanni tarakkiy ettirishga e’tibor beradi.

Alisher Navoiyning fikricha, bilimlarni tinmay uzluksiz urganish zarur, bunda xar kanday kiyinchiliklarni yengib utish muximligini, kunt bilan ishlash, tirishkoklik bilan xarakat kilish, izchillik bilan kurash, uni oxirigacha yetkazish, chidam va sabot bilan urganishni ta’kidlaydi.

Mutafakkir, shoir xotin-kizlarni xurmat kilish, ardoklash, ona va rafika sifatida uluglashni tavsiya etadi.

Alisher Navoiy sevgi va xursandchilik, shodu xurramlikning otashin va jushkin kuychisi edi. U sevgi mavzusini yukori kutarish bilan, xayotga, insonga bulgan mexr-muxabbatni kuylaydi, olijanob insoniy fazilatlarni tarG’ib kiladi.

Sevgi - inson uchun eng yaxshi xislat, fazilatdir. Sevadigan va seviladigan inson vafodor, sadokatli, xamdam, tyG’ri va xalol buladi.

Navoiy sevgini zur va zar bilan kulga kiritib bulmasligi, sevgi yulida shox xam, gado xam teng ekanligini ukdiradi.

U uzining kupgina she’rlarida zulm, adolatsizlik, insofsizlik, riyokorlik, badbinlikni tankid kiladi.

Alisher Navoiy 1500 yilda uzining «Maxbub-ul-kulub” (“Kungillarning sevgani”) nomli yirik falsafiy-ta’limiy asarini yozadi. Uning bu asarida xayotdan olgan tajribalari, taassurotlari, ijtimoiy-siyosiy va axlokiy- ta’limiy karashlariga yakun yasashga xarakat kilingan.

«Maxbub-ul-kulub” uch kismga bulingan. Ikkinchi va uchinchi kismlarida yaxshi kiliklar, yomon xislatlar, yaxshilikning natijasi, yomon xislatlarning okibati xakida fikr yuritiladi. «Maxbub-ul-kulub”ning ikkinchi kismidagi ayrim boblar va butun uchinchi kismi axlok-odob masalalariga baG’ishlangan.

«Maxbub-ul-kulub” uziga xos bir nasixatnomadir.

Navoiy bu asarida tavba, zuxd, tavakkal, kanoat, sabr, tavozu va odob, shariat, nazar solish, rizo va ishk masalalarida fikr yuritadi.

SHoir odob va tavozuni insonning olijanob fazilati deb baxolaydi. U sevgi va sadokat masalalariga katta e’tibor beradi.

Vafo va muruvvat insonning oliyjanob fazilati va sifati deb ta’riflaydi.

Navoiy uz zamonasi bilan xamnafas bula oladigan va doimo komillikka intilib yashaydigan insonni axlokiy namuna deb xisoblaydi. Inson uz zamonasi imkoniyatlaridan foydalanib xam uzini, xam zamonasini guzal kilishga astoydil xarakat kilmoG’i lozim.

CHUMOLI VOKEASI

Alisher Navoiy G’0yat odamlarga G’amxyr va mexribon bir zot edi. U kishilarga pandu nasixatlar kilar ekan, xech kachon birovga ozor yetkazmaslik kerakligini xamisha ukdirardi. SHunda, deydi Navoiy, uzing xam xech kachon ozor chekmaysen.

SHoir yozadi:

Fil ersa agar xasming, desangki, zarar kurmay Bir pashshaga olamda yetkazma zarar xargiz.

Ma’nosi: Agar sening dushmaning fil kabi kuchli bulsayu, undan biror zarar kurmaslikni istasang, bu olamda bironta pashshaga xam zarar yetkazmagin.

Butun molu mulkini ezgu ishlarga sarf etilmoG’i uchun vakf kilib bergan Navoiyning shaxsiyati shunchalar uluG’ edi. U nafakat insonlarga, balki bir pashshaga xam zarar yetkazmaslik kerakligini shunday ta’sirli misralarda ifoda etgan.

Xondamirning “Makorimul axlok” (“Yaxshi xulklar”) kitobida Navoiyning kanchalar beozor bulganini kursatuvchi bir xikoya bor. Bu xikoya

Navoiyning usha ugitiga uzi kanday amal kilganini kursatadi.

Buyuk amir Alisher Navoiy juma nomozini barcha odamlar bilan birga masjidda ukir edi. Odatda nomoz tugagach, Navoiy ichkarida bir oz tuxtar, odamlar tarkalganlaridan sunggina tashkariga chikar edi.

Bir kuni nomoz tugashi bilan-ok Navoiy tez, xammadan oldin urnidan turgan va shoshib masjiddan chikib ketgan. Uning odatini bilganlar shoirning bu ishiga xayron bulganlar.

Keyinchalik Navoiyning yakinlaridan biri undan suragan:

• 
  Siz odatda masjidda xammadan keyin chikar edingiz. Nega usha kuni oshikib masjiddan tez chikib ketdingiz?
  

Navoiy bu savolga javob berib degan:

• 
  Nomozga tayyorgarlik kurib taxorat kilayotgan vaktimda choponimning etagiga bir chumoli yopishganini kurib koldim. Nomozga kechikmaslik uchun masjidga ketdim. CHumoli chopon etagida kolaverdi.
  

SHuning uchun Namozdan sung Navoiy tezda masjiddan chikib, usha chumolini uz iniga yakin joyga eltib, etagini siltab chumolini tushirgan. Adashgan chumolini uz iniga olib borib kuygandan keyingina Navoiyning kungli tinchigan ekan.

Mana sizga bir insonning xatto bir chumoliga xam ozor yetkazmaslik uchun kilgan xarakati. CHin insonning ma’naviy dunyosi shunday sof va mexribon bulmoG’i kerak.

UluG’ ustoz, shoir, mutafakkir, davlat arbobi Alisher Navoiy juda badavlat kishi edi. Unga Sulton Xusayn xukmronligi paytida otasidan kolgan mol-mulklar kaytib berilgan. Yana Navoiyning uziga karashli boG’-roG’lar, ekinzorlar bulgan. Savdo rastalaridagi dukonlarida tijorat ishlari olib borilgan. SHularning xammasidan tushgan daromadlarini Navoiy mamlakatda san’at, adabiyot, ilm-fan, arxitektura rivojiga sarflagan. Juda kup ariklar, yullar, langarlar (musofirlar uchun boshpana va ovkatxona), madrasalar, masjidlar, kasalxonalar bino kilmokka xarj etgan. Bu tuG’risida Navoiyning uz asari “Vakfiyya”da va uning shogirdi tarixshunos Xondamirning “Makorim ul axlok” (“Yaxshi xulklar”) kitobida mufassal yozilgan.
20-Mavzu: Boburning axlokiy-falsafiy karashlari
Buyuk mutafakkir, shoir, davlat arbobi Zaxiriddin Muxammad Bobur (1483-1530) otasi Mirzo Umar SHayx xukmronlik kilgan FarG’0nada tuG’iladi, ammo otasidan juda erta yetim koladi. Umar SHayx vafot etganda Bobur un ikki yoshga xali tulmagan edi. Bobur uzining tarixiy asari bulgan "Boburnoma"da takidlashicha, u un ikki yoshda podshox bulgan. Yosh bulishiga karamay Bobur iste’dodli xukmdor, akl-zakovatli shoir bulib yetishdi. U yoshligidan ilm- ma’rifatli kishilarni juda kadrlar, uz zamondoshlari asarlarini kunt bilan mutola kilardi. Bobur "Boburnoma" asarini yozish bilan birga kuplab G’azal, ruboiylar yozgan, uz asarlarida insonning ma’naviy barkamolligi, yaxshilik, mexr-okibat, Vatanga muxabbat kabi G’0yalarni ilgari suradi. U uz otasi Umar SHayxni pokiza, e’tikodli, ilmli, saxovatli, xushxulk, shirinsuz, mard kishi sifatida tariflaydi, uning misolida insoniy fazilatlarni uluG’laydi, barcha insonlarning yukori ma’naviyat egasi bulishini orzu kiladi. Bobur insonlarga yaxshilik kilish inson uchun eng yaxshi fazilat deb biladi, buning uchun u yaxshi xulk-odob egasi bulishi, xayotda yaxshi nom koldirishga intilishi lozimligini uz G’azallarida ifoda etadi:

Xulkingni rost etgil xar soriG’aki borsang,

"Axsanta"dir bori el, gar yaxshi ot chikarsang.

Bori elga yaxshilik kilgilki, mundin yaxshi yuk.

Kim degaylar daxr aro, koldi falondin yaxshilik.

Bobur uz G’azallarida kishilarni rostguy bulish, tyG’ri, xalol, sof kungil bulishga, xayotni kadrlashga, xayr-saxovatli bulishga undaydi, yolG’0n suz yomon okibatlarga olib kelishini aytadi:

YolG’0n suz ila itob etarsen,

Yuz naxr birla xitob etarsen.

Gar yolG’0n bulsa, oxir ey dust SHarmanda bulursen, oxir ey dust.

Bobur ijodidagi asosiy G’0yalardan biri Vatan ishtiyoki, Vatan tuYG’usi, uni sevish va ardoklash, Vatanni soG’inish, uning ishki bilan yonish kabilar bulib, u ona yurt guzalliklari, nozu nematlari, xalkning urf-odatlarini, muxabbatini kumsaydi, Vatandan uzokda bulishlikni G’ariblikda yashash deb biladi:

Yod etmas emish kishini G’urbatda kishi,

SHod etmas emish kungilni mexnatda kishi.

Kunglum bu G’ariblikda shod ulmadi, ox,

Gurbatda sevinmas emish, albatta, kishi.

Tole yukki, jonimga balolot buldi,

Xar ishni ayladim xatolig buldi.

Uz yerni kuyub Xind sori yuzlandim,

Yo rab netayin, ne yuz karolig buldi.

Boburning ushbu gazallari yoshlarni Vatanni sevish, vatanparvarlik, rostguylik ruxida tarbiyalashda ibrat namunasi bulib xizmat kiladi.

Boburning ulkan san’atkorligi shundaki, shaxsiy kechinmalarini jiddiy umumlashma darajasiga kutara oladi va natijada asarlarida olga surilgan goyalar umuminsoniy kadriyatlar darajasiga kutariladi. Bobur ijodida, xususan, she’riyatida kindik koni tukilgan ona yurtini dildildan kumsash, uning tuprogiga talpinish, gariblik azoblaridan utli xasrat, yoru diyor soginchi va visol ilinji, takdir zarbalari va turmush ukubatlari, zamona nosozliklaridan nola badiiy taxlil etiladi.

Buyuk tarixiy siymo sifatida Bobur shaxsi Yevropa va AKSH sharkshunos- tarixchi olimlari dikkat-e’tiborini uziga jalb etgan. Ingliz tarixchisi Eduard Xolden, avvalo, Boburni mashxur Yuliy TSezar bilan kiyoslashni lozim topadi: «Bobur fe’l-atvoriga kura TSezarga karaganda sevishga arzigulikdir. Uning manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib kuyilgan».

Zaxiriddin Muxammad Boburning bolalik va usmirlik yillari xakida roman yozgan «Boburnoma»ning ingliz tarjimoni Uilyam Erskin Boburni Osiyo podshoxlariga kiyosan shunday baxolaydi:

«Saxovati va mardligi, iste’dodi, ilm-fan, san’atga muxabbati va ular bilan muvaffakiyatli shugullanishi jixatidan Osiyodagi podshoxlar orasida Boburga teng keladigan birorta podshox topilmaydi».

Bobur, nazarimizda, bir necha jixatdan kamolot soxibidir: birinchidan, uz karindosh-uruglarigagina emas, begonalarga xam mexr-muruvvat va xadyalar saxovatidagi oliyximmatlilik;

ikkinchidan, kim bulmasin, dust yoki dushmanmi, uning shaxsini xolis, tula- tukis baxolash iktidori;

uchinchidan, shariatning tolmas bayrokdori, shariatpanoxlilik;

xar bir ijtimoiy-siyosiy, axlokiy xolatga baxo va xukmni shar’an berish

saloxiyati, zinxor bundan chekinmaslik;

turtinchidan, jismoniy yetuklik (chunonchi, Xashtiyak kishlogida kirgogi muzlagan chukur tezokar arikda kup marotaba chumib chikadi (matn tabdili): «Menga guslga extiyoj bor edi. Bir arik suvidakim kirgoklari kalin muz tungub edi, urtasi suvning tezligi sababli muz boglamagan edi, bu suvga kirib gusl kildim. Un olti katla suvga chumdim. Suvning sovukligi xiyla ta’sir kildi»);

beshinchidan, kechirimlilikda musulmoni komilga xos eng yuksak daraja soxibi edi (Bobur Xirotga, Xusayn Boykaro ta’ziyasiga ketganida pochchasi

Mirzoxon Kobul saltanatini egallab oladi. Bobur kaytib kelib, uz taxtiga ega bulib, xech bir jazo chorasini kullamay, Mirzoxonni Xurosonga junatadi. Bir yil utar-utmas Mirzoxon kaytib kelib, Boburning ishonchli va e’tiborli kishilari safiga kabul kilinadi);

oltinchidan, xar soxada fikr yetukligi — mutafakkirlik unga xos edi. Ijtimoiy-siyosiy xodisalar, axlokiy muammolar, xatto adabiyotshunoslik soxasida xam. Mutafakkirlikning ilk belgilaridan biri — yul kuyilgan xatodan tegishli xulosa chikarib, tajriba xosil kilishdir. Bobur ikkinchi marta Andijonga ega bulgach, uz kishilarining mol-xollarini Jaxongir mirzo tarafdorlaridan kaytarib olish xakidagi xakli talablariga kunib, bu xakda farmon berib, xato kiladi va Andijondan yana maxrum buladi (matn tabdili): «Jaxongir mirzodek G’anim yonimizda utirganda elni bunday xurkitmokning xech ma’nosi yuk edi. Mamlakatlarni egallash va yurt saklashda ba’zi ishlar yuzaki karaganda ma’kul va asosli kurinadi. Birok xar ishning zimnida yuz ming muloxaza vojib va lozimdir. Ushbu bir muloxazasiz xukm kilganimizdan kanchalik G’avG’O va tupolonlar sodir buldi. Axir Andijondan ikkinchi marotaba chikib ketishimizga ushbu puxta uylanmagan xukmimiz sabab buldi». Ushbu kuchirmadagi «xar ishning zimnida yuz ming muloxaza vojib va lozimdir» jumlasi mutafakkir Boburning yombi fikridir.

«Boburnoma» ning axamiyati va uning ijodkori fazilatlari xakida ingliz boburshunosi Leyn Puulning muloxazalari juda kimmatlidir: «Boburning xotiralari bir askarning xarbiy yurish va chekinishlari xakidagi oddiy kundalik daftar emas; bu xotiralarda SHark adabiyotini juda yaxshi bilgan, nozik va bilimdon kuzatuvchi, odamlarni sinchiklab urganadigan, ular xakida xolis va odil fikr yurita oladigan mutaassir kalb egasining dunyo xakidagi shaxsiy taassurotlari va nozik fikrlari berilgan.

Uning uz kiyofasini chizishdagi samimiyligi, fazilat va nuksonlarini xam mardona tasvirlashi, ochikkungilliligi, xakkoniyligi va ajoyib xazilkashlik tuYG’ulari bu guzal xotiralarning kadri va axamiyatini yanada oshiradi».

«Boburnoma» badiiy asar bulgani uchun uning bosh kaxramoni Bobur timsoli taxlili, bizningcha, juda muxim xisoblanadi.

Zaxiriddin Muxammad Bobur, avvalo, mard insondir. Bu xislat ayniksa Bobur kabi kismatlari murakkab va kupkirrali kishilarni tez-tez turli sinovlarga soladi. CHunki mardlik fakat dustlar bilan emas, balki dushman bilan munosabatlarda yanada kattikrok sinaladi.


21-Mavzu: Sport globallashuvining ijobiy va salbiy