Tasdiqlayman” yobib direktor o’rinbosari: N. Toshmurodova 8-Mavzu: Odam savdosi davr muammosi

15-Mavzu: Olamning yetti ajoyiboti
Bir kuni ukituvchi maktabda “Olamning yetti ajoyiboti” mavzusida dars utdi va ukuvchilariga topshirik berdi: xar bir ukuvchi, uz nuktai nazarida olamning yetti mu’jizasi tuG’risida bayon yozishi kerak.

Ukituvchi daftarlarni yxayotganda, bir kiz topshirikni xali tugatmaganini kurdi va yordam kerak emasmi , deb suradi.

Ukuvchi kiz aytdi:

• 
  Xa, men kaysilarini tanalashga kiynaldim. Olamda ajoyibotlar shuncha kupki...
  

Ukituvchi u tanlaganlarni ukishni taklif kildi. Kiz ozrok ikkilandi va ukishga kirishdi:

Kurish, eshitish, xarakat kilish, sezish, xis kilish, kulish, sevish.

Sinfda sukunat xukm surdi.

MASHXUR YeTTILIKLAR²³ Dunyoda sonlar bilan boG’lik turli afsonalar yuradi. Kupgina xalklarda esa 7 soni xosiyatli rakam xisoblanadi. Aslida bu xech narsani xal kilmasa-da va xech kanday iloxiy mantikka ega bulmasa-da, xayotda shu son bilan boG’lik bir kancha ajoyibotlar mavjud. 7 kun, 7 mu’jiza, 7 xazina, 7 avlod, 7 iklim, 7 rang, 7 sayyora, 7 dengiz, 7 farz... Kuyida mashxur yettiliklar bilan tanishasiz.

Dunyoning yetti mu’jizasi	Dunyoning yetti tabiiy mu’jizasi
1. Misr exromlari	1. Everest chukkisi
2. Bobil osma boG’lari	2. Katta Barrier rifi
3. Artemida ibodatxonasi	3. Grand Kan’on
4. Galikarnas daxmasi	4. Viktoriya sharsharasi
5. Zevs xaykali	5. Rio de Janeyro buG’Ozi
6. Rodosdagi xaykal	6. Parisutin vulkoni
7. Iskandariya mayoG’i	7. SHimoliy kullar

Urta asrlarning yetti mu’jizasi	Urta asrlarning unutilgan yetti mu’jizasi
1. Rim kollizeyi	1. Abu Simbel daxmasi
2. Iskandariya yer osti yullari	2. Angkor Vat
3. Buyuk Xitoy devori	3. Toj Maxal
4. Avliyo Sofiya ibodatxonasi	4. Sent-Michel toG’i
5. Stounxenj	5. Moai Statusi
6. Piza minorasi	6. Parfenon
7. Nanjing budda ibodatxonasi	7. SHvedagon budda ibodatxonasi

²³ Davronbek TOJIALIEV «7mu’jiza» gazetasi, 16.03.2006




Zamonaviy dunyoning yetti mu’jizasi

Amerika fuqaro muxandislik jamiyati XX asrda insoniyat tomonidan barpo etilgan kuyidagi obidalarni zamonaviy dunyoning yetti mu’jizasi deb atadi. Ushbu ruyxat dunyoning kuzga kuringan arxitektorlari tomonidan ishlab chikilgan bulib, unda binolarning texnik va ijtimoiy jixatlari xisobga olingan:

1. 
   Channel Tunnel (Angliya va Fransiyani boG’lovchi suv osti kanali)
   
2. 
   CN Tower (Torontodagi teleminora)
   
3. 
   Empire State Building (Nyu-York shaxridagi osmonupar bino)
   
4. 
   Golden Gate Bridge (San-Fransiskodagi kuprik)
   
5. 
   Itaipu Dam (Braziliya va Paragvaydagi tyG’0n)
   
6. 
   Netherlands North Sea Protection Works (Niderlandiya SHimoliy dengiz muxofazasi)
   

7. Panama Canal (Panama kanali)

Dunyoning yangi yetti mu’jizasi National Geographicra kura kuyidagilar dunyoning yangi yetti mu’jizasidir:	Boshka manbaga kura esa, kuyidagicha:
1. Katta piramida (Misr)	1. Toj Maxal (Xindiston)
2. Avliyo Sofiya ibodatxonasi (Turkiya)	2. Buyuk Xitoy devori (Xitoy)
3. Piza minorasi (Italiya)	3. Kollizey (Rim)
4. Vashington makbarasi (AKSH)	4. Piza minorasi (Italiya)
5. Eyfel minorasi (Fransiya)	5. Eyfel minorasi (Parij)
6. Toj Maxal (Xindiston)	6. Pasxa orolidagi yodgorlik (CHili)
7. Empayr Steyt Bilding binosi (AKSH)	7. CHichin Ittsa piramidasi (Meksika)

Bu ruyxatlar eski jaxon mu’jizalari kabi anik bulmay, tinimsiz muxokama kilinadi.

Dunyoning yetti suvosti mu’jizasi	Dunyoning unutilgan yetti mu’jizasi	Dunyoning unutilgan yetti tabiiy mu’jizasi
1. Palau	1. Big Ben soati	1. Anxel sharsharasi
2. Beliz Barrier rifi	2. Eyfel minorasi	2. Fundi kultoti
3. Galapagos orollari	3. Geytevey ustuni	3. Iguasu sharsharasi
4.SHimoliy Kizil dengiz	4. Asvan tyG’0ni	4. Krakatoa oroli
5. Baykal kuli	5. Guver tyG’0ni	5. Fuji T0G’I
6. Katta Barrier rifi	6.Mount Rushmor milliy memoriali	6. Kilimanjaro toG’i
7.CHukur dengiz ventillari	7. Petronas minorasi	7. Niagara sharsharasi

Xafta kunlari

Uzbekcha: Juma, SHanba, Yakshanba, Dushanba, Seshanba, CHorshanba, Payshanba. Arabcha: Yavmul-jum’a, Yavmus-sabt, Yavmul-axad, Yavmul-isnayn, Yavmus-salasa, Yavmul-arba’a, Yavmul-xamis.

Turkcha: Juma, Jumartesi, Pazar, Pazartesi, Sali, CHarshamba, Pershembe. Inglizcha: G’riday, Saturday, Sunday, Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday. Forscha: Odina, SHanba, Yakshanba, Dushanba, Seshanba, CHaxorshanba, Panjshanba.

Ruscha: Pyatnitsa, Subbota, Vosskresene, Ponedelnik, Vtornik, Sreda, CHetverg

Lotincha: Dies Solis, Dies Lunae, Dies Martis, Dies Mercurii, Dies Jovis, Dies Veneris, Dies Saturni.

Nemischa: Sonntag, Montag, Dienstag, Dienstag, Donnerstag, G’reitag, Samstag. Frantsuzcha: Dimanche, Lundi, Mardi, Mercredi, Jeudi, Vendredi, Samedi. Italyancha: Domenica, Lunedi, Martedi, Mercoledi, Giovedi, Venerdi, Sabato. Ispancha: Domingo, Lunes, Martes, Miercoles, Jueves, Viernes, Sabado.

Etti sayyora

Kadimgi xalklar yetti mukaddas sayyora inson xayotiga, takdiriga, uzaro xarakatlariga boG’lik deb tushunganlar va shundan xafta kunlarini chikarganlar. Kuyosh va

16-Mavzu: Nosog’lom ijtimoiy me’yorlar

(Kashandalik, ichkilikbozlik)
Inson bolasi umrining birinchi kunidan to oxirigacha uz faoliyatini kobiliyati darajasidagi faolligi yordamida, uzida shakllangan odat tusiga aylangan ijtimoiy me’yorlarga asoslangan xolda utkazadi. Nisbatan karaydigan bulsak, bu me’yorlarni xududlarda, elatlarda, maxallalarda, oilada, kolaversa, xar bir shaxsda aloxida kurinishda kuzatish mumkin. Kim uchundir ijobiy me’yor sanalgan xar kanday odat, boshka birov uchun umumiy salbiy me’yor bulib, ayni paytda boshka birov uchun ijobiy bulgan xolat, uning uchun salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Xar kanday salbiy xolatda xam biz bu jarayonni nisbatan ijtimoiy me’yor sifatida kabul kilamiz. Misol uchun chekadigan odam uchun sigareta chekish me’yor tusiga kirgan, bir karashda uning organizmiga bulgan salbiy ta’sirini mazkur chekuvchi vaktida chekmay kuysa, organizm ma’lum darajada chekishni talab xam kiladi. Ayrim odamlar kupchilik xollarda “mening yomon odatim bu meniki, boshkalarga nima ta’siri bor” deb muloxaza xam kiladilar. Aytish joizki, xech kanday nosoG’lom ijtimoiy me’yor fakatgina mazkur kishigagina salbiy ta’siri bilan chegaralanib kolmaydi. Ayrim salbiy odatlar tez va sezilarli boshkalarga ta’sir kilsa, nosoG’lom ijtimoiy me’yorlar asta-sekinlik bilan ta’sir kiladi. CHekish uzi nima va u kachon paydo bulgan ijtimoiy salbiy odat va bugunga kelib, ayniksa, yoshlar orasida salbiy ijtimoiy me’yorga aylanib kolgan. Achinarlisi shundaki, yer yuzi mamlakatlarida bu illat juda tez sur’atlar bilan yoshlarni uz domiga tortib ketmokda. Tamakining yer yuzida tarkalishi tarixiga tuxtalsak, Kalumb nomi bilan boG’lik bulib, XVI asrning ikkinchi yarmida tamaki Ispaniyadan boshka Yevropa davlatlariga tarkalgan va keyinchalik, Osiyo mamlakatlariga xam yetib kelgan. XVII asrga kelib, Ukraina yerlarida ekib, yetishtirila boshlandi. Xatto oldinlari uni davolovchi vosita sifatida xam bosh 0G’riG’ini, tish 0G’riG’i, xatto migrenni davolashda xam kullaganlar. Ammo, shuni ta’kidlash joizki, aynan shu vaktlardanok chekishga karshi kurash, xatto davlatlar tomonidan maxsus chekishga karshi konunlar chikarilgan. Lekin, uning soG’likka kursatadigan yomon ta’sirlarini ilmiy asoslash keyingi yuz yilliklarda uz isbotini topa boshladi.

Statistik ma’lumotlarga karaganda, bitta giyoxvand bir yilda urtacha uchta kishini giyoxvandlikka urgatar ekan. Kizik, bitta tamaki chekuvchi bir yilda kancha kishini, achinarlisi xali baloG’at yoshiga xam yetmagan bolakaylarni chekishga urgatar ekan? Xar bir chekuvchidan bevosita borib, siz kachon va nega chekishni urgangansiz deb savol bersangiz, eng achinarlisi shundaki, birontasida xam jiddiy bir sabab yuk. Odatda ular “xazil-xazil bilan urganib koldim”, “dustlarim chekadi, men xam chekaman”, “talabalik yillarida urganganman”, “armiya safida xamma chekar edi, men xam urgandim”, “uyda otam, akalarimdan kurib urgandim” kabi unlab baxonalarni aytishi mumkin. X,ech kachon bola onasidan chekuvchi bulib tugilmaydi, ammo nofaol, chekishga yukori darajadagi moyillik bilan dunyoga kelishi mumkin. Nega deganda, ayrim statistik ma’lumotlarga karaganda, xomilador ayol tamaki chekishi bilan soniyalardan keyin, nikotin kon orkali bola miyasiga yetib boradi, agar xomilador ayol yonida uning turmush urtogi cheksa, uzogi bilan 30 soniyadan keyin nikotin bola miyasiga yetib boradi. Ushbu jarayon muntazam xar kuni, xar soatda davom etadigan bulsa, birinchidan ona kornida endi shakllanayotgan bola organizmiga xar xil salbiy yomon ta’sirlar kuzatiladi, ikkinchidan, bunday bolalarda chekishga bulgan moyillik darajasi juda yukori buladi va olimlarimiz ana shunday farzandlarni nofaol chekuvchilar deb atashadilar. Tabiiyki, bunday bolalarda immun xususiyatlari pasaygan, bolaning ishtaxasi bugilgan va xar xil kasalliklarga juda beriluvchan bulib koladilar.

CHekuvchi uzi bu kim? CHekuvchi kup xollarda irodasiz, ma’lum ma’noda uz ichki sanktsiyasini boshkara olmaydigan kishi. Odatda insondagi barcha u xox ijobiy, xox salbiy ijtimoiy me’yorlar bulmasin, uni ijtimoiy sanktsiyalar boshkaradi. Agar odam uziga buyruk berib, uni bajara olmadimi, demak unda boshkalar ta’siriga moyillik darajasi kuchli buladi. Uni, odatda osonlik bilan xar kanday ijtimoiy me’yorlarga, ya’ni odatlarga urgatish unchalik kiyinchilik tugdirmaydi. Bu odatda, kishining uz sogligiga nisbatan e’tiborsizligidan, ba’zida esa bilimsizligidan va ongsizligidan kelib chikadi. CHekishga odatlanib, natijada kaysidir bir kasallikni orttirib olgandan keyingina ushbu jarayonning salbiy tomonlarini anglab yetadi, ammo bu vaktda, ma’lum ma’noda, kech bulishi mumkin. Ammo, shuni ishonch bilan aytish mumkinki, tamaki chekishni tashlashning kechi bulmaydi. Bir kuti tamaki chekilganda, radiatsiyaning ruxsat etilgan dozasi 7 barobariga oshar ekan. Ayniksa Kurgoshin-210, Vismut-210 organizmga 100 barobar kup tushar ekan. Bu odatda mutaxassislar fikricha, uldiruvchi doza, eng achinarlisi, ular bu moddalarni atrofga chikarib turadilar. Ayniksa, Poloniy-210 tukima va xujayralarda yigilib, erkaklik kobiliyatiga salbiy ta’sir kursatishi adabiyotlarda kup marta ta’kidlanadi.

Utkazilgan ilmiy tadkikotlar xulosalaridan shu narsa ma’lumki, 1 ta tamaki chekkan kishi katta avtomobil yulida avtomobillardan chikkan gaz isini 16 soat xidlagan bilan teng bular ekan. CHekuvchilarning upkasida yukoridagi kayd etilgan radiaktiv maxsulotlar bir necha oydan to bir necha yilgacha saklanadi, keyinchalik upkadan kon va barcha tukima, ichki a’zolarga, miyaga, ilikka, oshkozon osti beziga va limfalarga utib tuplanadi. Ayniksa,

Poloniy -210, KUrG’0shin -210 ateromatoz pilakchalarga utirib, aterosklerozni keltirib chikaradi. Azot boG’lamlari, kadmiy metali, nikel immun tizimiga salbiy ta’sir kiladi, jigarga, miyaga, konga ta’sir kilib, kup xollarda yomon sifatli usmalarning paydo bulishiga olib keladi. Tamaki tutunidagi temir, xrom, rux, nikotin bilan juda tez kimyoviy alokaga kirishib, uning zaxarlilik darajasi bir necha bor kuchayadi va eng achinarlisi, organizmning xar xil a’zolarida kaytmas jarayonlarni yuzaga keltiradi. Bronxit, upka gipertoniyasi, upka-yurak yetishmovchiliklari, zotiljam, allergiya, sil, usmalar, ayrim ovkat xazm kilish tizimi kasalliklari chekuvchilarda nisbatan bir-necha marta kup uchrashi kayd etiladi. CHekish asab tizimiga yomon ta’sir kursatadi, gormonal muvozanat buziladi. Ichki sekretsiya bezlarining vazifalari izdan chikadi, kalkonsimon bez kattalashadi. Yurak tez uradigan, serjaxl, sustmijoz, kurkok bulib koladi, ayrim xollarda notabiiy kuzi yaltiraydi. Arteriya kon tomirlarining tonusi buziladi. Barcha turdagi modda almashinishlari susayadi. Ayniksa, kand moddasining uzlashtirilishiga xalakit berib, kandli diabet kasalligining paydo bulishiga xam sabab bulishi mumkin. Bulardan tashkari, yoG’lar va mineral moddalarning almashinuvi buziladi, suyaklar zichligi izdan chikib, ayrim xollarda 30-40 yoshdagi kishilarda radikulit kasalligini keltirib chikaradi. Organizmda, ayniksa, S,V-gurux vitaminlarni tukimalardan yuvib chikaradi.

Odamlar orasida keng tarkalgan yana bir salbiy ijtimoiy me’yorlardan biri - bu me’yoridan ortik ichkilikbozlikdir. Xush, ichkilikbozlik kachon va kay tarzda shakllanadi. Atrofga bir razm soling, biron bir bayram, shodiyona kunlar, tuyu-tomoshalar, yakin dustlarning uchrashuvlari, tuG’ilgan kunlar deysizmi, xatto ayrim millatlarda marosim tadbirlari xam spirtli ichimliklarni iste’mol kilish bilan utkaziladi. Ammo, bunday madaniyatli ichuvchilar allakachon, uzlari bilmagan xolda surunkali ichuvchilarga (alkogoliklarga) aylanib kolganlarini fakatgina tan olmaydilar, xolos. Baribir biz fikr yuritmokchi bulgan jarayon ichkilikbozlikni shakllantiruvchi asosiy omillar, ular yoshlarimizga kachon va kaysi yoshlarida, kanday xolatlarda ta’sir kursatadi. Nega oddiy ichuvchidan alkogolik, ya’ni surunkali suiiste’mol kiluvchilar paydo buladi va bu xolat ular uchun ijtimoiy me’yorga aylanib koladi?

Insoniylik jamiyatida xar kanday turdagi salbiy ijtimoiy me’yor- odatlarning paydo bulishi birinchi galda, tarbiya jarayonining kay darajada amalga oshirilishi, kolaversa, tarbiya beruvchining bu yunalishda kanchalik tarbiyalanganlik darajasiga xam kup jixatdan boG’lik buladi. Ichkilikbozlik bugun, nafakat bitta yoki ikkita davlatning oldida turgan muammo, balki butun dunyo mamlakatlarida u yoki bu darajada jamiyat rivojiga uzining salbiy ta’sirini utkazib, mazkur mamlakatning ijtimoiy iktisodi va kolaversa, siyosiy saloxiyatiga xam yomon ta’sir kiladi. Xar kaysi mamlakatda aynan alkogolizmga uziga xos kurashish usullari mavjud. Ammo, bu usullar xamma vaktda xam ijobiy natija beravermaydi.