«tasdiqlayman» Urganch tumani tarmoqli texnikumi direktori Z. Saidniyozova

Zanjirning tashqi qismida elektr energiya boshqa turdagi energiyaga aylanadi. Masalan, lampachada elektr
energiya yorug'lik energiyasiga, dvigatelda-mexanik energiyaga, dazmolda esa ichki energiyaga aylanadi. 1 – jadval



METALL O'TKAZGICHLARDA ELEKTR TOKI

Shu vaqtgacha biz elektr tokini elektr maydon ta'sirida elektr zaryadlarning tartibli harakati tarzida qaradik. Lekin biz hozircha qaysi zaryadlar (musbat yoki manfiy) harakatlanishi va qanday harakatlanishini aniqlaganimiz yo'q. Endi ana shu savollarga ham javob topish vaqti keldi. Buning uchun avval metall o'tkazgichlarning ichki tuzilishini bilib olish zarur.

1. 
   Metallarning tuzilishi. Istalgan metalldagi valent elektronlarning bir qismi atomdagi o'z o'rnini tashlab ketish aniqlangan. Natijada atom musbat ionga aylanadi.
   

36-rasm

Metallardagi musbat ionlar qat'iy tartibda joylashib, metallning asosini tashkil etadi. Ular orasida esa erkin (ya'ni atomni tark etgan) elektronlar tartibsiz (xatolik) harakatlanadi (36-rasm). 37-rasmda bitta elektronning juda kichik vaqt oralig'idagi harakat trayektoriyasi ko'rsatilgan.

2. 
   Metall o'tkazgichlarda elektr maydon ta'sirida qanday elektr zaryadlar harakatlanadi? Musbat ionlar o'tkazgichning asosini tashkil etgani, o'tkazgich esa qo'zg'almas bo'lgani uchun musbat ionlar elektr maydon ta'sirida ham harakatlana olmasligi o'z-o'zidan ravshan.
   

37-rasm

Ehtimol, elektr maydon ta'sirida erkin elektronlar harakatlanar?

Bizning bu farazimiz isbotlashni talab qiladi. Fizikada eng ishonchli isbot tajribadir. Nemis fizigi Karl Rikke 1899-yilda quyidagicha tajriba o'tkazdi. U silindr shakldagi uchta metallni bir-biriga zich qilib ketma-ket joylashtirdi. Silindrlarning ikki chetdagisi misdan, o'rtadagisi esa alyuminiydan yasalgan edi. (38-rasm). Shu silindrlar orqali kuchli elektr toki bir yildan ortiq vaqt o'tib turdi. Mis va aluminiy silindrlarning bir-biriga tegib turgan joyini sinchliklab tekshirib, Rikke misda alyuminiyning, alyuminiyda esa misning ionlarini topa olmadi. Shunday qilib, Rikke o'tkazgichdan elektr toki o'tganda ionlar ko'chmasligini tajribada isbotlaydi. Demak, faqat elektronlargina ko'char ekan. Shunday qilib, metall o'tkazgichlarda elektr toki elektronlarning harakati tufayli vujudga kelar ekan.

38-rasm

3.