Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha

Achumiz, apamiz Yamы qag’an
Tort bulungug’ qismish,yig’mish, yamыsh, basmish,
Ol qan yoq boltuqta kasra
Al yitmish, ichxinmish
(Achamiz, otamiz Bumin qog’an
To’rt bo’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish
Ul xon yo’q bo’lgandan so’ngra
El yo’q bo’lmish, qochishmish).
Bo’min dastlabki turk xoqonlaridan hisoblanadi. Uning hayoti to’g’risida rivoyat yoki afsonalar yaratilgan bo’lishi kerak, chunki Kul tegin va Bilga xoqon yodnomalarida ham Bo’min haqida eslatilishi shundan dalolat beradi.
Bo’ri qadimdan barcha turkiy xalqlarning totemidir. Ashin urug’i o’zlarini bo’ridan tarqalgan deb hisoblashlari to’g’risida afsonalar mavjud. «Alpomish»da Boybo’ri, «Qo’rqut ota kitobi»da Boybo’rak obrazlarining yaratilishi, «O’g’uznoma»da bo’ri turkiy qavmlarni boshlovchi asosiy qahramon darajasiga ko’tarilishi qadimiy e’tiqodlar ifodasidir. Enasoy yodnomalaridagi Chuchuk Bo’ri Sangun ismi ham totemlik belgisi bo’lib, u qadimgi turkiy dostonlar bilan yodnomalar o’rtasidagi yaqinlikni ko’rsatadi. Yoki turkiy dostonlarda, masalan, «Alpomish», «Мanas», «Qo’rqut ota kitobi»da ot yaxshilik belgisi, qahramonning eng yaqin safdoshi va do’sti sifatida shakllangan. Urxun yodnomasidagi Kul teginning Bo’z oti ham shunday belgilardan hisoblanadi.
Tosh bitiklarning har biri o’ziga xos mustaqil adabiy-tarixiy asardir. U she’riy yo’lda bitilgan. O’z davrining ruhi singdirilgan. Shu sababli ham I.V. Stebleva ularni «tarixiy qahramonlik poemalari» deb ataydi. Urxun va Enasoy tosh bitiklari barcha turkiy xalqlarning adabiy yodgorligidir. Qadimgi turkiy adabiyotning vorisi hisoblangan bugungi ko’plab milliy adabiyotlar unda o’z tarixini, shakllanish jarayonini, katta hajmli nodir asarlarning tug’ilish ildizlarini ko’radi. XX asr qozoq yozuvchisi М.Avezov shunday yozadi: «har qanday tadqiqotchi yodnomalarni o’qib, «Мanas»dagi Мanas, Almambet, Kubak, sirnoqlarning qahramonligi bilan yodnomalardagi harbiy yurishlar, janglar, olishuvlar o’rtasidagi parallellikni ko’rishi mumkin».
“Turk buduni” tushunchasining ma’naviy ahamiyati
Urxun Мo’g’ulistonning Komo-Saydam vodiysidagi daryo. Bu guruhga hozirgacha ma’lum bo’lgan To’nyuquq, Kul tegin, Bilga xoqon, Ungin, Мoyun Chur kabi bitiklar kiritiladi.
To’nyuquq bitigi. Bitik ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning maslahatchisi va sarkardasi To’nyuquqqa bag’ishlangan. To’nyuquq Qapog’on va Bilga xoqonlarning ham maslahatchisi bo’lgan. Tosh bitik 712-716 yillarda To’nyuquq tirikligi paytida yozilgan. Yodgorlikni 1897 yilda Yelizaveta Klemens eri Dmitriy Klemens bilan birgalikda Shimoliy Мo’g’ulistonning Bain-Sokto manzilidan topishgan. Yodgorlik hozirda o’sha joyda saqlanadi. To’nyuquq bitigi – qahramonlik ruhidagi asardir. To’nyuquq turkiylarning dushman qabilalariga qarshi kurashgan, donoligi, tadbirkorligi, jasurligi bilan ko’p g’alabalarni qo’lga kiritgan sarkadadir. Bitikda uning xizmatlari ulug’lanadi, turk xalqiga sodiqligi madh etiladi. Asardagi voqyealar To’nyuquq tilidan hikoya qilinadi. Turk xalqi boshboshdoqlik, o’zibo’larchilik, beparvolikka berilib, o’z hukmdori atrofida birlashmasdan erkini qo’ldan bergani qahramonning ruhiy kechinmalari orqali beriladi.