"tasdiqlayman" O‘quv ishlari bo`yicha prorektor

Tushuntirish usuli eng keng tarqalgan an`anaviy usullardan hisoblanadi. U o`qituvchi tomonidan muayyan mavzuda yig`ilgan bilimlarni axborot sifatida so`zlab, ko`rsatib berishga, o`quvchilar
tomonidan esa, bu axborotni qabul qilib, esda saqlab qolishga asoslangan. Bu bilimlar esda qanchalik qolgan – qolmaganligini sinov yoki imtixon vaqtida tekshiriladi. Talabalar, asosan mexanik ravishda esda saqlab qolgan axborotni qaytarib aytib berish bilan cheklanadilar. Bu bilimlar faqat so`ragandagina esga tushib, oz vaqt o`tishi bilan esdan chiqib ketadi.
Bu usulda o`qituvchi tomonidan o`quv dasturida berilgan tayyor bilimlarni o`quvchilarga etkazib berish va ularni esida qolishi uchun mashqlar o`tkazish bilan kifoyalanadi.
Izlanuvchilik-tadqiqotchilik usuli, o`qituvchilar tomonidan materialni mustaqil ravishda egallashga asoslangan. Bu usul, mustaqil fikrga ega bo`lgan va kelgusida ilmiy faoliyat bilan shug`ullanishga o`zini bag`ishlanganlarga asosan akademik litsey va kasb hunar kollejlarining iqtidorli o`quvchilariga asqotadi. Bu usullardan foydalanib dars berilishi natijasida bilim olgan o`quvchilar ma`lum darajada fan fidoyisi bo`lib, boshqa dunyoviy ishlardan ozod bo`lgan bo`ladilar. Ya`ni erkin shaxsga
aylanib boradilar.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarni jumladan «ma`naviyat asoslari» kursini xam o`qitishda qo`llanilayotgan pedagogik texnologiya maxsuli (produktiv) dars berishga asoslangan bo`lib, undagi usullarni egallashga asoslangan. Pedagogik texnologiyada dars mahsuli bilim olish jarayoni darsni aniq
bo`laklarga bo`lib, har bir bo`lagida o`quvchilar bilishi shart bo`lgan natijalar ko`rsatib boriladi. O`quv materiali darsni maqsadidan kelib chiqib, modullarga bo`lingan bo`ladi. Har qaysi modulga test savollari
tuziladi. O`quv jarayoni aniq savollarga konkret javoblar topishga qurilgan bo`lib, natijada bu javoblar bir butunlikni , ya`ni qismlarning ichki zarurriyatidan kelib chiqqan aloqadorliklarni tashkil qiladilar. Bu
usul ilmiy asosda standartlashgan bilimlarni egallashga mo`ljallangan.
Pedagogik texnologiyada maxsul (produktiv) usul qatorida izlanuvchilik – tadqiqotchilik usuli xam ishlatiladi. Mustaqil erkin fuqorolarni shakllantirishda xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan ma`lum bilim xajmiga ega mutaxassis hamda turli muammolarni izlanib xal qiladigan tadbirkor kishilarni tarbiyalash kerak bo`ladi. Bunday kishilarni tarbiyalashda tipik harakatlarga o`rgatuvchi maxsuli (produktiv) va nostandart vaziyatlardan yo`l topib chiqib ketishni o`rganuvchi izlanuvchilik – tadqiqotchilik usullari mos tushadi. Bizga kerak bo`lgan bu usullar omiqtasidan pedagogik texnologiya unumli foydalanadi:
pedagogik texnologiya tamoyillarining birinchisi muayyan dars mavzusidan kutilgan asosiy maqsadni aniqlab olish; ikkinchisi-umumiy maqsaddan kelib chiqib, darsni qismlarga ya`ni modullarga ajratib, xar bir qismning maqsadini va qismlar ichida xal qilinishi lozim bo`lgan masalalar tizimini aniqlab olish; pedagogik texnologiya tamoyillarining uchinchisi modul ichida echiladigan masalalarning har biri uchun test savollarini tuzib chiqish; to`rtinchi tamoyili-maqsadlar aniq bo`lib, test savollari tuzilgandan keyin maqsadga etish usullar tanlanib, ularning aniq ishlatiladigan payti va o`rni belgilab olinadi. Ta`lim jarayoniga texnologik yondashuv paytida, avval aytib o`tkanimizdek, majmuaviy yondashuv tamoyiliga binoan bosqichlari orasidagi zaruriy bosqichlarga alohida e`tibor qaratiladi. Bu pedagogik texnologiyaning beshinchi tamoyili xisoblanadi.
Pedagogik texnologiyaning an`anaviy uslublardan asosiy farqi, uni majmular nazariyasidan kelib chiqqanligi bo`lib, u ushbu nazariyani barcha qonuniyatlariga bo`ysunganligidadir.
Pedagogik texnologiya O`zbekiston maorifchilari uchun nisbatan yangi bo`lganligi va u majmua yondashuv tamoyiliga to`liq asoslanganligi sababli hamda majmular nazariyasini bilmay turib bu usulni tushunib etish qiyin bo`lganligi uchun, quyida majmualar nazariyasining eng asosiy konuniyatlarni ko`rsatib o`tishni lozim ko`rdik.
Majmua deb, bir butun yaxlitlikni tashkil qiluvchi va o`zaro uzviy bog`lik qismlardan iborat ma`lum bir ob`ekt (narsa yoki xodisa) ga aytiladi.
Har qanday majmua ikki yoki undan ortiq tarkibiy qismlardan iborat bo`lib, auni vaqtda o`zi xam o`zidan yuqori pog`onada turgan majmuaga tarkibiy qism bo`lib kiradi. Uning tarkibiy qismlari bir pog`onadagi majmualar hisoblanib, ular xam bir necha tashkiliy qismlardan (majmualardan) iborat bo`ladi. Bu hodisa chekli bo`lishi va cheksiz davom etishi mumkin. Misol uchun, metodikada ko`rgazmalilik majmua, u bir necha kodoskop, proektor, komp`yuter va tarkibiy qimslardan tashkil topgan.
Komp`yuter ham o`z navbatida majmua bo`lib, ekran, korpus, klavish va boshqa qismlardan tashkil topadi. Kompyuter mustaqil majmua bo`la turib, darsda ko`rgazmalilik degan katta pog`onadagi majmuaga qism bo`lib kiradi. Yoki o`quvchilarning bilimlarini egallashini misol qilib oladigan bo`lsak, u bir butun majmua bo`la turib, bir necha tarkibiy qismlardan tashkil topgan, shu bilan birgalikda o`zi barkamol inson
tushunchasining bir qismi xisoblanadi. Ijtimoiy xodisadan misol keltirsak, to`y degan ijtimoiy xodisa majmua xisoblanib, bir necha qismlardan iborat. Shu bilan birgalikda o`zi milliy urf-odatlar va an`analar degan majmuaning bir qismi va xokozo.
Tabiatdagi va jamiyatdagi jamiki ob`ekt (narsa va xodisa) larni xammasiga majmua sifatida yondashsa bo`ladi va yondoshish kerak ham shu jumladan dars degan ijtimoiy hodisaga ham.
Majmuani tashkil qiluvchi qismlar deb, faqat o`zaro uzviy (funktsional) aloqadorlikda bo`lgan qismlarga aytiladi.
Majmuani tashkil qiluvchi qismlarning bir xususiyati o`zgarsa, qonuniy ravishda boshqa qismlarning ham hususiyatlari o`zgarishlarga ychrasa, uni funktsional aloqadorlik deyiladi. Masalan, «Ma`naviyat asoslari» fanida metodologik asoc o`zgarsa, fanning oldiga quygan maqsadi va kutilgan natija ham o`zgaradi. Majmuada zamon va makon mavjud bo`lib, vaqt o`tishi yoki makon o`zgarishi bilan majmuaning
ba`zi bir hususiyatlari ham o`zgaradi. Majmuaning har biri faqat o`ziga xos hususiyatlarga ega bo`lib, biri biridan shu xususiyatlar yig`indisi bilan ajralib turadi. Majmuaning xususiyati faqat boshqa majmualar
bilan aloqalarda namoyon bo`ladi.
Bog`liqlik esa, faqat ularning namoyon bo`lishidir. Yangi xususiyatni yaratuvchi aloqadorlik funktsiya deyiladi. Narsa va hodisalarning funktsiyaga bo`lgan nisbati funktsiyaning namoyon bo`lish asosi, majmuaning ajralmas qismidir. Funktsiyalar orqali majmualar holati aniqlanadi. Majmua xolatlarini ketma–ket namoyon bo`lishini jarayon deyiladi. «Jarayon», «holat» tushunchalari orqali majmuaning bir tizimdan ikkinchi bir tizim bilan aralashishi ifodalanadi.
Har qanday majmua asosini aloqadorliklar tashkil qiladi. Aloqadorliklar kishi ixtiyoridan tashqarida mavjud. Sub`ektiv, ya`ni inson hoxish istagidan kelib chiqqan va uni tasavvurida namoyon bo`ladigan aloqadorliklar ham bo`ladi. Bunday aloqadorlikni sun`iy aloqadorlik deyiladi. Sun`iy aloqadorlik ob`ektiv qonuniyatlardan kelib chiqqan bo`lib, tarkibiy qismlarning ichki zaruriyati natijasida shakllangan bo`lsa, ular amaliyotda xaqiqiyga aylanadi.
Majmualar o`z asoslariga, ya`ni funktsional aloqadorliklar proektsiyasining shakliga nisbatan tartibli va tartibsiz, masalan o`qituvchining bilim berishi tartibli, o`quvchilarning uni o`zlashtirilishi tartibsiz majmualarga misol bo`la oladilar; tezlikka ega va sust, misol uchun o`qituvchining nutqi tezlikka ega bilimning talantga aylanishi, sust majmulardir; ikki qarama-qarshi va ko`p tomonlama yaxshilik va
yomonlik ikki qarama - karshi tomonli majmuaga misol bo`la oladi, axloq esa ko`p tomonlama majmuaga misol bo`ladi; tiklanuvchi va tiklanmaydigan majmualarga doim avvalgi holiga qaytib keluvchi, misol
uchun kecha-kunduz tiklanuvchi vaqt esa tiklanmaydiganlarga kiradi; markazlashgan va markazlashmagan, agar majmua qismlari bog`liqlik sektorlarining hammasi ma`lum bir qismda kesishsa, unday majmua markazlashgan bo`ladi, misol uchun oilada ota bilan hamma ishlar bog`liq bu makazlashgan majmua, majmuadagi qismlar teng huquqga ega bo`lib bir-biri bilan teng aloqadorlikda bo`lsa, unda markazlashmagan majmua bo`ladi. Unga do`stlar davrasi misol bo`la oladi; bir va ko`p pog`onali davlat qyrilmasi ko`p pog`onali majmua, oila bir pog`onali va xokozo guruhlarga ajraladilar. Ko`rib turganimizdek majmualar nazariyasi ancha murakkab va yaxshi taraqqiy etgan nazariy bilimlar majmui ekan. Uni egallagan o`qituvchi pedagogik texnologiyani to`g`ri tushunib, har qanday ta`lim berish sharoitini to`g`ri amalga oshiruvchi bo`ladi.
Bu yerda biz majmualar nazariyasi bilan chuqur shug`ullanuvchilarning ko`p yillik tadqiqotlarini soddalashtirib, xususiyat va qonuniyatlar ko`rinishida keltirdik xolos. Aslida majmualar nazariyasi juda ham shaxobchalab ketgan nazariy bilimlar yig`indisidir. Unga atalib yozilgan kitoblarning nomlari yuzdan ortib ketdi.
Har qanday ta`lim jarayonida majmualar nazariyasidan kelib chiqishlik, birinchidan, ishni bir necha o`n barobar osonlashtiradi va tezlashtiradi. Ikkinchidan, pedagogik faoliyatni to`g`ri amalga oshirishning garovidir. Uchinchidan, muayyan ob`ekt (narsa yoki xodisalar)ni o`qituvchilar tomonidan tez va to`g`ri tushunilib, samarali o`zlashtirilishiga xizmat qiladi. Pedagogik texnologiyada majmualar nazariyasidan kelib chiqishlikni majmua yondashuv tamoyili deyiladi.