“tasdiqlayman” O„quv ishlari bo„yicha prorektor

17-ma‟ruza 

Mavzu: O„zbek ismlari va joy nomlari imlosi  

Reja: 

1. O„zbek ismlarining o„tmishi va buguni.  

2.  Manbalarda  qo„llanilgan  antroponimlar  imlosi.  Sof  o„zbekcha  ismlarni 

tanlash va ularning imlosini stabillashtirish.  

3. Qadimgi va zamonaviy toponimlarning xarakterli jihatlari. Joy nomlarini 

qayta ko„rib chiqish Davlat komissiyasining tashkil qilinishi.  

4.  Toponimlar  imlosida  yuzaga  keladigan  muammolar  va  ularning  hal 

qilinishi masalasi 

 

Onomastika – grekcha so„z bo„lib, nom qo„yish san‟ati demakdir. Bu atama 

tilshunoslikda ikki ma‟noda ishlatiladi:  

1. Tilshunoslikning atoqli otlarni o„rganuvchi bo„limi.  

2. Atoqli otlar majmuasi.  

Inson  uchun,  umuman,  tog„lardan  alohida  tog„larni,  daryolardan  alohida 

daryolarni,  shaharlardan  alohida  shaharlarni,  odamlardan  alohida  odamlarni 

farqlash  hayotiy  ehtiyoj  tufayli  paydo  bo„lgan.  Bunday  ehtiyojlarni  qondirish 

uchun kishilar bir turkumga kiruvchi predmet va hodisalardan ayrimlarini alohida, 

yakka-yakka ajratib olganlar va uni maxsus 

nom

 berish orqali ajratganlar.  

Jumladan,  tog„larni  yakkama-yakka  holatda  Olatog„,  Qoratog„,  Pomir, 

Chimyon;  daryolarni  Zarafshon,  Sirdaryo,  Amudaryo;  shaharlarni  Buxoro, 

Samarqand,  Urganch  va  boshqa  toponimlarning  nomlanishi  ham  yakka 

shaxslarning ismi ham shunday yuzaga kelgan.  

Boshqacha  aytganda,  yakka  predmet  va  hodisalarni  maxsus  qo„shimcha 

nomlar  bilan  atash  tilda  atoqli  otlarni  yuzaga  keltirgan.  Atoqli  otlar  ham  xuddi 

boshqa  so„zlar  singari  tilda  azaldan  mavjud.  Buni  qadimgi  yozma  yodgorliklar 

---

67 

 

tilida  yaqqol  ko„rish  mumkin.  Tilda  atoqli  otlarning  yig„indisi  mazkur  tilning 

nomlar  boyligini  tashkil  qiladi.  Tilning  onomastik  fondidagi  atoqli  otlar  o„zi 

atayotgan predmet yoki obyektning xususiyatiga ko„ra farqlanadi. Ular turli-tuman 

jonsiz predmetlarning yoki insonlarning atoqli otlari bo„lishi mumkin.  

Tilimizdagi koʻpsonli ismlar xalqimizning ulkan madaniy hamda  ma‟naviy 

boyligining  benazir  durdonalaridan  biridir.  Har  bir  xalqning  koʻhna  tarixi 

boʻlganidek,  ismlarning  ham  turli  davrlarda,xilma-xil  sharoitlar  tufayli  vujudga 

kelgan va rivojlanib borgan qiziqarli tarixi ham bordir.  

Dunyoga  kelgan  chaqaloqqa  ism  qoʻyish  va  bu  orqali  uni  boshqa 

shaxslardan  farqlashga  intilish  jahondagi  barcha  xalqlarda  juda  qadimiy 

davrlardayoq  yuzaga  kelgan  obyektiv  ehtiyojdir.  Ism  va  ism  qoʻyish  haqida  turli 

qarashlar  mavjud.  Bu  haqda  taniqli  o„zbek  nomshunosi  Ernst  Begmatov  “Fan” 

nashriyoti  tomanidan  1994-yilda  e‟lon  qilingan  “Ism  chiroyi”  kitobida  quyidagi 

fikrlarni aytib oʻtadi: “

Ism va ism qoʻyish odati – biror yakka shaxsni oʻzgalardan 

farqlash,  ajratish  ehtiyoji  tufayli  tugʻilgandir.  Keyinchalik  yuzaga  kelgan  va 

rasmiy tus olgan familiyalar, laqablar, ota ismlari, ajdodiy (pantronomik) nomlar 

va  ularning  turli-tuman  koʻrinishlari,  kishini  atashning  boshqa  xil  shakllari  va 

usullari ana shunday hayotiy ehtiyojning qonuniy mahsulidir

”.  

Darhaqiqat,  hozirgi  kunda  ismlarning  turli  koʻrinishlari  –  familiyalar,  ota 

ismlari,  laqablar  bilan  atash  odat  tusiga  kirgan.  Hatto  bu  haqda  muqaddas 

kitoblarda  keltirilgan  bir  qancha  fikrlar  ham  oʻrinlidir.  Jumladan,  “Qur‟on”  va 

“Hadis”larda  kishilarning  bir-biriga  laqablar,  haqoratli  nomlar  qo„yishini  va 

odamni o„sha laqab bilan atashni nihoyatda qoralaydi.  

“Hadis”da shunday deyilgan: “