Тасдиқлайман: “Amin Mulla” хкнинг «26» Декабрь 2020 йилдаги № сонли буйруғига асосан

Асосий воситаларнинг камомади.
Айбдор томонидан камомадни қоплаш у аниқланган кундаги бозор нархида амалга оширилади.

Бухгалтерия ҳисобида инвентаризация жараёнида аниқланган асосий воситаларнинг камомади қуйидагича акс эттирилади:

- асосий воситаларни қайта баҳолаш ва улар бўйича ҳисобланган амортизация натижалари қолдиғидан ортиқ бўлган қолдиқ суммаси (9210-счетиниг дебит қолдиғи. "Асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш)" 5910-сонли “Бойликларга етказилганзара натижасида зарарлар ва камомад” счетида дебетида акс эттирилади;
- асосий воситани қайта баҳолаш натижалари қолдиғи ва унга ҳисобланган Амортизация етишмаётган асосий воситанинг қолдиқ қийматидан ошиб кетиши суммасида (9210 "Асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш" кредит баланси счети) 9310 "Асосий фондларни ҳисобдан чиқаришдан олинган фойда" счети ўтказилади ва айбдор шахс аниқлангунга қадар миқдорий жиҳатдан таҳлил қилинади ҳамда 5 йил давомида ифодаланади.
Асосий воситаларнинг реал (жорий) қийматини ва баланс қиймати ўртасида тафовутлар бўлса, нархнинг пасайиши ҳолатида бўлганидек, ўсиш ёки пасайиш амалга оширилади.
Асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш 9210 "Асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш" счети орқали амалга оширилади. Асосий воситаларни ҳисобдан чиқаришдан олинган молиявий натижа (асосий воситаларни қайта баҳолаш ва 8510 счети бўйича унга ҳисобланган амортизация, ва бошқа амалиётларни ҳисобга олган ҳолда 9210 "Асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш" счети қолдиғи) қуйидагича ҳисобланади:
- даромад: 9310 счети бўйича "Асосий воситаларни ҳисобдан чиқаришда олинган фойда" счети бўйича;
- Зарарлар: 9430 "Бошқа операцион харажатлар" счётининг дебетига.
Асосий воситаларнинг тугатилиши муносабати билан уларни балансдан чиқариш, № АВ - 4 шаклидаги асосий воситаларни тугатиш тўғрисидаги акт асосида расмийлаштирилади.
11. Номоддий активларни ҳисобга олиш.

Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари ва бухгалтерия сиёсатининг ушбу қисми учун бошқа меъёрий ҳужжатларнинг аниқ рўйхати:

- 7-сонли БҲМС "Номоддий активлар", Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, 2005 йил 27 июнда 1485-сон билан рўйхатга олинган
- 19-сонли БҲМС "Инвентаризацияни ташкил қилиш ва ўтказиш", ЎзР Адлия вазирлиги 02.11.99 №833;
- "Номоддий активларни балансдан чиқариш тартиби тўғрисидаги низом", ЎзР Адлия вазирлиги томонидан 15.06.16.06 йилдаги 1539-сон билан рўйхатга олинган;
Номоддий активларни таърифи активдан хўжалик фаолиятида фойдаланилишни ва у моддий қийматга эга бўлмаслигини талаб қилади. Агарда моддий моҳиятга эга бўлмаган (пул маблағлари кўринишида бўлмаган) активлар юридик ҳуқуқлар, жумладан мулк ҳуқуқи билан ўзаро муносабатда бўлиши мумкин бўлган ва улардан узоқ муддат давомида фойдаланилган тақдирда номоддий активлар таърифига жавоб беради.
Бухгалтерия ҳисоби активларини номоддий деб қабул қилиши учун қуйидаги шартлар бир вақтнинг ўзида бажарилиши зарур:
а) моддий-ашёвий тузилишга (шаклга) эга бўлмаслиги;
б) активлардан маҳсулот ишлаб чиқаришда, ишлар бажариш ёки хизматлар кўрсатишда ёхуд корхонанинг маъмурий ва бошқа функциялари учун узоқ муддат, яъни давомийлиги 12 ойдан юқори фойдали хизмат муддати ёки агар у 12 ойдан ошадиган бўлса, оддий операцион цикл мобайнида фойдаланиш. Бунда активнинг қиймати бир бирлик (комплект) учун Ўзбекистон Республикасида белгиланган (харид қилиш пайтида) энг кам иш ҳақи миқдорининг камида эллик бараварини ташкил қилади. Корхона раҳбари номоддий активлар таркибида ҳисобга олиш мақсадида ҳисобот даври учун активлар қийматининг камроқ чегарасини белгилашга ҳақли;
в) корхона ушбу активни кейинчалик қайта сотишни мўлжалламайди;
г) ишончлилик, яъни корхонада актив ва унга бўлган мутлақ ҳуқуқнинг мавжудлигини тасдиқловчи тегишли равишда расмийлаштирилган ҳужжатларнинг (патентлар, гувоҳномалар, бошқа муҳофаза қилувчи ҳужжатлар, патент, товар белгисидан воз кечиш (сотиб олиш) шартномасининг) мавжудлиги;
д) идентификация қилиш имконияти.
7. Агар қуйидаги мезонлардан бирига жавоб берса номоддий актив идентификация қилина олади,
а) ажратиб олинадиган, яъни уни корхонадан ажратиш ва сотиш, бериш, ижарага бериш, алоҳида ёки ўзига шартнома ёҳуд мажбурият боғланган актив билан алмаштириб бўлса (гудвил бундан мустасно).
Агар ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базалари тегишли асосий воситанинг (шу жумладан аниқланмаган) ажралмас таркибий қисми саналса, у моддий актив бўлган асосий восита билан биргаликда кўриб чиқилади. Агар ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базалари тегишли асосий воситанинг ажралмас қисми саналмаса ва мутлақ ҳуқуқ корхонага тегишли бўлса, у номоддий актив ҳисобланади;
б) шартномавий ва бошқа қонуний ҳуқуқлардан келиб чиқади, ушбу ҳуқуқлар корхонага берилиши ёки ажратилиши, ҳуқуқ ва мажбуриятлардан ажрата олинишидан қатъи назар.
Корхонанинг номоддий актив билан боғлиқ келажакдаги иқтисодий фойда олиш эҳтимоли фақат қуйидаги ҳолларда бўлади:
а) активнинг корхонанинг келажакдаги иқтисодий фойдаларини (даромадларини) кўпайтириш қобилияти, шунингдек корхонанинг ушбу мақсадлар учун активлардан фойдаланиш нияти тасдиқланганда;
б) етарлича ресурсларга эга эканлик, ёки корхона ўзи кутаётган келажакдаги иқтисодий фойда олиш учун етарли ресурсларга эга эканлигини исботлаш мумкин.
Фойдаланиш учун олинган номоддий активлар фойдаланувчи корхона томонидан шартномада қабул қилинган баҳода ҳисобга олинади.
Бунда номоддий актив объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи тақдим этилгани учун даврий амалга ошириладиган тўловлар, шунингдек шартномада келтирилган маълум тартиб ва муддатда тўланадиган тўловлар фойдаланувчи корхона томонидан ҳисобот даври харажатлари деб тан олинади, мукофот пуллари ва бир марталик тўловлар кўринишидаги номоддий актив объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи тақдим этилгани учун тўловларфойдаланувчи корхона бухшалтерия ҳисобида кейинги даврлар учун харажатлар деб қайд этилади ва шартноманинг амал қилиш муддати даврига мувофиқ ҳисобот даврида(мақсадидан келиб чиқиб) харажат сифатида ҳисобдан чиқарилади
Номоддий активларга қуйидагилар киритилиши мумкин:
а) патент эгасининг ихтирога, саноат намунасига, фойдали моделга мутлақ ҳуқуқи;
б) ЭҲМ учун яратилган дастурлар, маълумотлар базаларига муаллиф ёки бошқа муаллифлик ҳуқуқи эгасининг мутлақ ҳуқуқи;
в) муаллифнинг ёки бошқа муаллифлик ҳуқуқи эгасининг интеграл микросхемалар топологиясига бўлган мутлақ ҳуқуқи;
г) савдо белгисига ва хизмат кўрсатиш белгиси эгасининг мутлақ ҳуқуқи, шунингдек товар келиб чиққан жой номидан фойдаланиш ҳуқуқи;
д) селекция ютуқларига патент эгасининг мутлақ ҳуқуқи;
е) гудвилл;
ж) табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи, яъни ер ости бойликларидан, табиий атроф-муҳитнинг бошқа манбаларидан, геологик ва табиий муҳит тўғрисидаги бошқа маълумотлардан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқалар;
з) ердан фойдаланиш ҳуқуқи;
и) бошқа номоддий активлар (маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатиш, иқтисодий ва бошқа имтиёзлардан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқалар).

Номоддий активларни ҳисобга олиш жавобгарлик марказлари бўйича ҳақиқий жойга мувофиқ амалга оширилади.

Номоддий активлар бошланғич қиймати бўйича баҳоланади – ҳақиқтда тўланган пул маблағлари ёки жамият томонидан ташкил этилган тақдирда активни ёки ҳақиқий нархни сотиб олиш эквивалентлари ҳисоби. Қайта баҳолаш Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг рухсати ва номоддий активларни бошқа корхоналарнинг устав капиталига ҳисса сифатида киритишда амалга оширилади.

Номоддий активларни сотиб олиш ва яратиш 08 баланс ҳисоби орқали капитал қўйилмалар ҳисобидан амалга оширилади.
Беғараз олинган номоддий активлар "Захира капитали" 8530 "Беғараз олинган мол-мулк" ҳисобидан бухгалтерия ёзувларининг қолдиқ ёки комиссия-баҳолаш қиймати бўйича акс эттирилади ва солиқ солиш мақсадида жами даромадга киритилиши керак.
Номоддий активлар учун-дастурий таъминот воситалари қиймати:
500 минг сўм - фойдаланиш муддати-ишга туширилган кундан бошлаб 2 йил.
500 – 1,5 млн. сўм- фойдаланиш муддати-фойдаланишга топширилган кундан бошлаб 3 йил
1,5 млн. сўм ва ундан ортиқ – фойдали фойдаланиш муддати-фойдаланишга топширилган санадан бошлаб 5 йил.

Бошқа номоддий активларнинг хизмат муддати агар моддий бўлмаган активнинг хизмат муддатини аниқроқ аниқлаш мумкин бўлмаса 5 йил деб ҳисобланади.

Номоддий активларнинг Амортизациясини ҳисоблаш муддати давомида тўғри чизиқли усулда амалга оширилади.
Номоддий активларни ҳисобдан чиқариш қуйидаги ҳолларда амалга оширилади:
а) тугатиш;
б) сотиш;
в) айирбошлаш;
г) текинга бериш;
д) устав капиталига таъсисчи ҳиссаси сифатида бериш;
е) иштирокчилар таркибидан иштирокчининг чиқиб кетиши чоғида номоддий активлар билан ҳисоб-китоб қилиш;
ж) камомад фактини аниқлаш ва бошқалар;

Номоддий активларни уларнинг тугатилиши билан боғлиқ ҳолда реализация қилиш қуйидаги ҳолларда амалга оширилади:

а) фойдали хизматнинг белгиланган муддати тугагандан сўнг (Амортизация тўловларини тўлиқ ҳисоблаш);
б) тегишли давлат ваколатли органларининг қарорларига мувофиқ;
в) маънавий эскирган (Маънавий жиҳатдан эскирган номоддий активлар - ушбу мақсадга мўлжалланган номоддий активларнинг янада самарали ва тежамкор турларини ишлаб чиқиш (яратиш) натижасида қадрсизланадиган номоддий активлар.).
г) давомий фойдаланиш учун яроқсиз ҳолатга келган.

Номоддий активлар балансидан уларнинг тугатилиши муносабати билан ечиб олиш "Номоддий активлар балансидан ечиб олиш тартиби тўғрисидаги Низом" 1-иловага мувофиқ № НМ-4 шаклини тугатиш тўғрисидаги далолатнома асосида амалга оширилади (Адлия вазирлиги томонидан 14.01.06 й. 1539-сон билан рўйхатга олинган)

Бухгалтерия ёзувлари "Бошқа активларни чиқиб кетиши" 9220 счети орқали жойлаштирилади. Номоддий активларни реализация қилишдан олинган молиявий натижа ҳисобдан чиқарилади: давр харажатлари бўйича зарарлар, 9320 «Бошқа активлар тасарруфидан олинган фойда» счети бўйича фойда.
Моддий бўлмаган активларни тўлашда бухгалтерия ёзувлари "Бошқа активларни ҳисобдан чиқариш" 9220 счети ва "Харидорлар ва мижозлардан олинадиган ҳисоб" 4010 счети орқали амалга оширилади. Моддий бўлмаган активларни амалга оширишнинг молиявий натижаси 8.1 бандида бўлгани каби ёзилади.
Номоддий активларни беғараз бериш ҳолатида ҳисобдан чиқариш 9220 "Бошқа активларни ҳисобдан чиқариш" счети орқали амалга оширилади. Ҳисобдан чиқарилган молиявий натижалар давр харажатлари учун ҳаражатларга чиқарилади.
Устав капиталига таъсис бадали шаклида ўтказилганда "Бошқа активларни ҳисобдан чиқариш" 9220 счети орқали, молиявий фойда (зарар) эса 9320 счет орқали акт эттирилади.
Номоддий активларни инвентаризация қилиш 19-сонли "Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш" БҲМСга мувофиқ жорий йилнинг 1 ноябр ҳолатига 1 йилда бир марта амалга оширилади
Номоддий активларни инвентаризация қилишда текшириш керак:

• 
  активнинг мавжудлигини тасдиқловчи тегишли ҳужжатлар (патентлар, сертификатлар, патент, товар белгиси ва бошқа хавфсизлик ҳужжатлари) мавжудлиги ва корхонада мутлақ ҳуқуқ мавжудлиги.
  
• 
  балансдаги акс эттиришнинг тўғрилиги ва ўз вақтида бажарилиши.
  

Кредитлар, қарзлар, кафилликларни олиш доирасида баҳолаш ташкилотлари томонидан номоддий активларни қайта баҳолаш “Amin Mulla” ХК балансида фақат раҳбарнинг буйруғи асосида акс эттирилиши мумкин