Tarmorlarni rejalashtirish 12 bob indd

3.3. Axborot almashinuvini boshqarish usullari
Tarmoq har doim bir necha abonentlarni birlashtiradi va 
ulardan har biri o‘z paketlarini uzatish huquqiga egadir. Lekin 
bir kabel orqali bir vaqtning o‘zida ikkita paket uzatish mum-
kin emas, aks holda konflikt (kolliziya) holat hosil bo‘lishi 
mumkin, bu holatda ikkala paketni yo‘qotish mumkin bo‘ladi. 
Demak axborot uzatishni xohlagan abonentlar o‘rtasida tar-
moqqa bog‘lanishning (zaxvat seti) qandaydir navbatini 
o‘rnatish kerak. Bu avvalambor «Shina» va «Halqa» topologi-
yasida ko‘rilgan tarmoqlarga tegishlidir. Xuddi shuningdek, 
«Yulduz» topologiyasidagi tashqi abonentlarning paket uza-
tish navbatini o‘rnatish zarurdir, aks holda markaziy abonent 
ularga ishlov berishga ulgura olmaydi. 
Shuning uchun har qanday tarmoqda axborot almashinuvi-
ni boshqarishning u yoki bu usulidan foydalaniladi (tarmoqqa 
bog‘lanish yoki arbitraj usullari deyiladi), abonentlar o‘rtasidagi 
konflikt holatlarini oldini oladi yoki bartaraf qiladi. 

---

– 56 –
Tanlangan usulning unumdorligiga ko‘p narsa bog‘liq: 
komp’yuter o‘rtasidagi axborot uzatish tezligi, tarmoqning 
yuklanish imkoniyati, tarmoqni tashqi xodisalarga e’tibor qi-
lish vaqti va hokazolar. Boshqarish usuli – bu tarmoqning eng 
asosiy ko‘rsatkichlaridan biri. Axborot almashinuvini boshqa-
rish usulining turi ko‘pincha tarmoq topologiyasining xususi-
yatlaridan kelib chiqadi, lekin bir vaqtning o‘zida u tarmoq 
topologiyasiga qattiq bog‘lanib qolmagan. Axborot almashi-
nuvini boshqarish usullari ikki guruhga bo‘linadi. 
Markazlashtirilgan usul, bu holda hamma boshqarish 
●
bir joyga jamlangan. Bunday usullarning kamchiligi: 
markazni buzilishlarga barqaror emasligi, boshqarishni 
tez amalga oshirib bo‘lmasligi. Afzalligi – konflikt ho-
lati yo‘qligi. 
Markazdan tarqatilgan boshqarish usullari, bu holda 
●
markazdan boshqarish bo‘lmaydi. Bu usullarni asosiy 
afzalligi: buzulishlarga barqarorligi va boshqarish vazi-
yatdan kelib chiqilgan holda amalga oshirilishi. Lekin 
konflikt hollar bo‘lishi mumkin, ularni hal qilish ke-
rak. 
Axborot almashish usullarini turlarga ajratishga boshqacha 
yondoshish ham mavjud: 
Determinatsiyalangan usul aniq qoidalar orqali abo-
●
nentlarni tarmoqqa egalik qilishi almashib turadi. Abo-
nentlarni tarmoqqa egalik qilish o‘rinlarining u yoki bu 
tizimi mavjud, bu tarmoqqa egalik o‘rinlari (prioritet) 
turi abonentlar uchun turlichadir. Bu holda konflikt 
odatda to‘liq o‘rinsizdir (yoki ehtimoli kam), lekin ba’zi 
abonentlar o‘z navbatini ko‘p kutishiga to‘g‘ri keladi. 
Bu usulga tarmoqqa markerli bog‘lanish, ya’ni axborot 
uzatish huquqi estafeta singari abonentdan abonentga 
o‘tadigan usul ham kiradi. 
Tasodifiy usullar – axborot uzatuvchi abonentlarga 
●
navbat tasodifiy ravishda beriladi deb qabul qilingan. 
Bu holda konflikt bo‘lish ehtimoli mavjud, lekin uni 
– 57 –
hal qilish usuli taklif qilinadi. Tasodifiy usullar tarmoq-
da axborot oqimi ko‘p bo‘lganda determinatsiyalangan 
usulga nisbatan yomon ishlaydi va abonentga tarmoqqa 
bog‘lanish vaqtiga kafolat bermaydi (abonentda axborot 
uzatishga xohish bo‘lgan vaqtdan, o‘z paketini uzat-
guncha bo‘lgan vaqt oralig‘i). Tasodifiy usulga misol 
– CSMA/CD.
Uchta ko‘p tarqalgan boshqarish usulini ko‘rib chiqamiz, 
bu usullar uchta asosiy topologiyaga tegishlidir.