Тақризчилар: доцентлар Н

II. «Қутадғу билиг» - асарининг яратилишидаги тарихий шарт-
шароитлар
 
Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг «Қутадғу билиг» асарини ҳижрий 
46
2 (мелодий 1069-1070) йилда ёзиб тугатган. 
Муаллиф «Тугал ўн саккиз айда айдим бу сўз», деб ёзади. 
Демак, достон бир ярим йилда ёзиб тугалланган. Унда ёзма 
ва оғзаки адабиётнинг XI асргача бўлган барча анъаналари ўз 
ифодасини топган. Бу асарда 30 дан ортиқ касб-ҳунар ҳақида 
маълумотлар бор. Юсуф Хос Ҳожибнинг киши мижози, турли 
касалликлар, табиб ва коҳинлар, азайимхон ва фолбинлар 
ҳақидаги мисралари унинг табобат илмидан ҳам атрофлича 
билим олганлигидан далолат беради. Европа олимлари уни «Ибн 
Синонинг издоши», деб бежиз айтмаган. 
Юсуф Хос Ҳожиб ўз даврининг илғор фикрли мутафаккири 
сифатида инсоннинг маънавий такомили учун, комил инсон бўлиб 
шаклланиши учун қатор ижтимоий тўсиқлар мавжуд эканлигини 
илғай олди. Мана шу тўсиқларнинг энг асосийси феодал замон, 
ўша давр муҳити деб билди. 
«Қутадғу 
билиг»да 
феодал 
замон 
танқиди 
муҳим 
мавзулардан бири ҳисобланади. Бу мавзу асарнинг маснавий 
қисмида маълум ахлоқий-таълимий фикр замирида ифодаланса, 
тўртликларда 
ҳаётий 
ҳикмат, 
афористик 
фикр 
тарзида 
келтирилади. Феодал замон танқиди қасидаларда шикоят тарзида 
амалга ошган. 
Хос Ҳожиб қорахонийлар ҳукумати билан бевосита алоқада 
бўлган, айни пайтда, бу давлатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги 
қатор зиддият ва адолатсизликларни кўриб, ҳис қилган. 
Юсуф Хос Ҳожиб ўзини ўраб турган муҳитга бўлган танқидий 
муносабатларини ахлоқий-таълимий ва педагогик фикр замирида 
ифодалай олган. Шоир айрим муҳим ва кескин фикрларини 
пардаласада, мавжуд ахлоқий масалаларни биринчи ўринга олиб 
чиққан. 

---

53 
Барча буюк даҳоларни, мутафаккирларни бир-бирига 
яқинлаштирувчи хусусият бу инсон тақдири учун кураш, уни 
эъзозлаш, инсоният учун хизмат қилишдир. Бу хусусият 
шоирларда кўпроқ умуминсоний ғояларни қутлаш орқали рўёбга 
чиқади. Шундай умуминсоний ғоялардан бири адолатдир. Адолат 
ўз-ўзича юзага келмайди, балки доимо эзгулик уруғини экиш, 
билим олиш орқали, ўз ички маънавий дунёсини бойитиш орқали 
юзага келади. Чунки шоир таъбири билан айтганда: «Қомуғ 
кўрклиг иши билимдан келади». Билимни тинмай ўрганиш 
одамийлик сари элтувчи муқаррар йўлдир.