Tarixiy O’lkashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Tarixiy o‘lkashunoslik

Chog‘oniyon Arab tarixchisi Istahriyning ma’lumotlariga ko‘ra Chag‘oniyon maydoni jihatdan Termizdan katta, biroq Termiz aholisi soni va boyligi bilan Chag‘oniyonddan ustun turgan. Manbalarda poytaxt Chag‘onyondan karvon yo‘llari Hisorning janubiy yon bag‘rlari bo‘ylab shimoli-sharqqa- Qorateginga va Surxon soyi bo‘ylab Pomir orqali Xitoyga o‘tganligi ta’kidlangan. Shu ma’lumotlar bilan birgalikda bu yo‘ldagi birinchi to‘xtash joyi Hamavaron shahrini ko‘rsatib o‘tadi. Qudam ibn Ja’far Hisordan 15 km uzoqlikda joylashgan Shahri nav yodgorligi o‘rnida bo‘lganligini aytib o‘tadi.
Termiz arablar bosqini davrida shahar maydoni 70 gektarni egallagan bo‘lib, to‘rtburchak shakldagi qal’adan iborat bo‘lgan. X asrda bo‘lgan “Hudud al -olam” asarida, Termiz “Jayxun bo‘yidagi ko‘rkam va obod shahar qal’asi daryo bo‘yida ulkan bozori mashhur, Xuttalon va Chog‘aniyon ahli shu yerda savdo qiladi”, deb tarif berilgan 1220 yilda Termiz Mo‘g‘ullar tomonidan vayron qilinadi. Sharafiddin ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida berilgan ma’lumotda Termiz aholisi mo‘g‘ullarga qattiq qarshilik ko‘rsatgan shu boisdan shahar “Madinat ur-Rijol” (Mardlar shahri) deb atalgan.1333 yilda Termizga tashrif byurgan arab sayyohi Ibn Battuta o‘z “Sayohatnoma”sida “Ko‘hna Termiz shahri Jayhun bo‘yida barpo etilgan edi. Chingizxon bu shaharni vayron etgandan so‘ng yangi shahar ikki chaqirim narida qurilgan. Bu shaharda gavjum bozorlar va muhtasham imoratlar bo‘lib uni ko‘plab anhorlar kesib o‘tadi. Unda bog‘-rog‘lar mo‘l. Ayniqsa, bu joyning uzumi va behisi haddan ziyod shirindir” deb ta’kidlab o‘tadi.
7. O’rta asr manbalarida Usturshona, Jizzax va Zomin shahri.
Usturshona Ibn Havqal Usturshonani alohida viloyat deb tasvirlaydi, viloyatning eng katta shahri Bunjikent bo‘lgan. Hukmdor qarorgohi ham shu yerda joylashganligini ta’kidlaydi. Bunjikent yirik siyosiy va hunarmandchilik markazi bo‘lib, IX-X asrlarda aholisi zich va juda qulay, suvga serob bo‘lgan yerda joylashgan shahar bo‘lgan. Shahar Shahriston, Ko‘handuz va Rabotdan iborat bo‘lib, Shahristonda 2 ta darvoza, rabotda esa 4 ta darvoza mavjud bo‘lgan. Bu darvozalar Zomin, Morsmonda, Nujeket, Qahlabod deb atalgan. XII asrda Bunjakent tushkunlikka uchragan.
Jizzax. Yunon solnomalarida Kiropol va Gazoni deb tilga olishadi. Arxeologlar Gazo shahrining o‘rnini aniq va asosli tayin aytmasalarda tarixiy manbalarda Samarqand va Toshkent oralig‘ida joylashganligini aytadilar. Olimlar Gazoni qadimiy joy deb taxmin qiladilar. Yozma manbalarda ilk bor arab geograf olimlari va sayyohlaridan Ibn Havqal va Muqaddasiylarning asarlarida Usturshonaning Faknon viloyatidagi shahar deb tilga olinadi. Shahar bir necha bor inqirozga uchrab, yana qayta tiklangan.
Zomin. Tarixiy shahar bo‘lib qadimda Sarsakda, Susakda, Sabda nomlari bilan yuritilgan. Uning asos solingan vaqti noma’lum. Arab sayyohlarining ma’lumotlariga ko‘ra (Ibn Havqal, MuqaddasiyXasr). Zomin arablar kelmasdan oldin ham bo‘lgan va Usturshonada yirik shaharlardan biri bo‘lgan. Shahar Zomin suvining har ikkala sohilida joylashgan. X asrda Zomin yonida arablar kelgunga qadar bo‘lgan eski shaharning xarobalari saqlanganligi manbalarda qayd etilgan. Shahar yonida jo‘me masjidi bo‘lgan. Zominning Samarqand, Buxoro, Shosh va Farg‘ona vodiysi shaharlarini bog‘lovchi katta karvon yo‘lda joylashganligi uning ravnaqiga ijobiy ta’sir qilgan. XV-XVIIasrlarda Zomin mustahkam qal’adan iborat viloyat markazi edi.