Tarixda suvga bo‘lgan munosabat va suvdan unumli foydalanish madaniyati

 
 
 
Charxpalak va Chiqirlar 
Qadimiy suv chiqarish moslamalarining eng «takomillashgan» usuli 
- bu charxpalak va chig‘irlar bo‘lib, Sharqning Misr, Mesopotamiya, 
Eron, Hindiston, Xitoy va O‘rta Osiyoning dehqonchilik vohalarida 
qadim zamonlardan beri qo‘llanib kelingan. Bunday moslamalar o‘rta 
asrlarda Misr va Mesopotamiyada «soqiya», Eron va Hindistonda 
«charx», Xorazmda «chiqir», Toshkentda «charxpalak» deb yuritilgan. 
Ular tuzilish jihatdan ikki turga bo‘lingan: biri suvning oqim kuchi bilan 
aylanuvchi, ikkinchisi esa - uy hayvonlari: ot, eshak, ho‘kiz yoki tuya 
kuchi bilan harakatga keltiriladigan turidir. 
Ko‘za bilan suvni o‘lchash 
Chashmalardan har daqiqada oqib chiqadigan suv hisobga olinib 
turib, qadimdan aholi o‘rtasida o‘rnatilgan qat’iy tartib bo‘yicha 
taqsimlanib kelingan. 19 asr oxiri va 20 asrning boshlarida tarixiy 
ma’lumotlar yozib qoldirgan mualliflardan Mirza Salimbek binni 
Muhammad Rahimning yozishicha, Nurota chashmasining suvi "ko‘za" 
bilan hisob qilinib, dehqonlar o‘rtasida taqsimlangan.
Sug‘orish moslamasi 
- 
Nova
moslamasiova
 

---

17 
Chashma suvi ko‘za bilan qanday o‘lchangan? Ko‘za 5-6 l suyuqlik 
ketadigan sopol idishdan ishlangan juda sodda suv soati bo‘lib, yozda 
suv taqsimlanayotganda u bilan vaqt belgilangan. Sopol ko‘zadan suv 
soati yasash uchun ko‘zaning tubi yon tomonidan dug bilan teshilib, 
teshikka ingichka qamish naycha o‘rnatilgan. Suv taqsimoti paytida 
ko‘za suvga to‘lg‘azilib, suv naychadan oqizib qo‘yilgan. Ko‘zadagi 
suvning naycha orqali jildirab batamom oqib chiqishi uchun ketgan vaqt 
"bir ko‘za" deb hisob qilingan. Bir kecha-kunduzda oqib chiqqan suv 
160 ko‘zaga teng bo‘lib, kechasidagisi 64 ko‘za va kunduzgisi esa 96 
ko‘za hisoblangan. Vaqt bilan hisoblanganda har bir ko‘za 9 daqiqaga
teng bo‘lgan. Kunduzgi uch ko‘za va kechasi ikki ko‘za bir "qora" suv 
hisoblangan. Bir kunlik suv 32 qoraga teng bo‘lgan.
Misr soqiyasi -Chig‘ir 

---

18 
Sug‘orish mavsumida chashma yoki ariqda oqayotgan suvni ko‘za 
bilan o‘lchab, xususiy dehqon xo‘jaliklari o‘rtasida taqsimlash, suvga 
tanqis Zarafshon, Qashqadaryo va Jizzax vohalari uchun ham xos 
bo‘lgan. Qashqadaryoda u "o‘ndi", Jizzaxda "ko‘za" nomlari bilan 
yuritilgan. Bu oddiy suv soati ba’zan chilim qovoqdan ham yasalgan.
Shunday qilib, ko‘za faqat suv idishigina bo‘lib qolmay, balki sopol 
ko‘za va chilim qovoqlardan yasalgan soddagina "suv soati" bo‘lib, suv 
taqsimoti mavsumida mirolblar qo‘lida dehqonlar haqobasini (suv 
haqini) o‘lchab beradigan asbob - vaqtni belgilovchi soat bo‘lib ham 
xizmat qilgan.