Tarix va madaniy meros

I.2. Ilk o’rta asrlardagi yodgorliklar va me’moriy obidalar haqida
Poykent qadimgi manzilgohi - Osiyo Pompeyi. Bu Buxoro viloyatidagi o‘rta asrlarga oid Poykent qadimgi manzilgohining xarobalari. Ushbu betakror shahar ming yillar davomida cho‘l qumliklari ostida qolib ketgan, bu esa uning qoldiqlarini hozirgi kungacha saqlab qolishga yordam berdi. Aynan shu uchun arxeologlar bu hududni Osiyoning Pompeyi deb nomlashgan. Tarixchilarning fikriga ko‘ra, so‘g‘d shahrining qadimiy qal’asida odamlar birinchi ming yillikning boshlaridan yashay boshlagan. O‘rta asrlarda bu yerda hukmdor saroyi, qadimiy ibodatxonalar va xo‘jalik qurilishlari joylashgan edi. Qal’aga tutash bo‘lgan va o‘z vaqtida eftalitlar yashagan ikkita ichki shahar (Shaxristonlar) minorali mustahkam devorlar bilan o‘ralganligi unga antik shahar maqomini bergan. Shaharning shimoliy qismida qabriston va zardushtiylik diniga oid ibodatxonalari bo‘lgan.
Tarixchilarning fikriga ko‘ra, so‘g‘d shahrining qadimiy qal’asida odamlar birinchi ming yillikning boshlaridan yashay boshlagan. O‘rta asrlarda bu yerda hukmdor saroyi, qadimiy ibodatxonalar va xo‘jalik qurilishlari joylashgan edi. Qal’aga tutash bo‘lgan va o‘z vaqtida eftalitlar yashagan ikkita ichki shahar (Shaxristonlar) minorali mustahkam devorlar bilan o‘ralganligi unga antik shahar maqomini bergan. Shaharning shimoliy qismida qabriston va zardushtiylik diniga oid ibodatxonalari bo‘lgan.
Somoniylar hukmronligi davrida shahar o‘z rivojining eng cho‘qqisiga chiqib, yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylandi. Qadimgi shahar atrofida ko‘plab karvonsaroylar paydo bo‘lib, ular Buxoroga sayohat qilgan ko‘plab savdogarlar uchun to‘xtash joyi vazifasini o‘tagan. Arxeologlar bu yerda XI asrga oid qadimiy jome masjidining qoldiqlarini topganlar. Ammo XI asrda Zarafshon daryosining sayozlanishi tufayli, Poykentga suv kelishi to‘xtagan, bu esa shaharning inqirozga uchrashiga sabab bo‘lgan. Asrlar o‘tgach bu yerlar sahroga aylandi, qum ostidagi xarobalar olimlarga qadimgi tarixning ulkan xazinasini bitta to‘plamga jamlashga yordam berdi¹⁶. Varaxsha - qadimiy aholi punkti (V-VIII asrlar), maydoni 100 gektar, Buxorodan g'arbga 40 km masofada joylashgan. So'g'd V-VIII asrlar san'at yodgorliklari. - "gofrirovka qilingan" devorlari bo'lgan qal'aning xarobalari va hovlilar bilan saroy, ko'p sonli xona xonalari va marosim zallari, devorga chizilgan rasmlar va taqillatuvchi naqshlar bilan bezatilgan. 9-10 asrlarga oid uylarning qoldiqlari. Qadimgi aholi punkti hududida arablar istilosidan oldin Buxoro vohasida hukmronlik qilgan buxoraxudatlarning qarorgohi bo'lgan. XI asrda Varaxshadagi hayot muzlaydi. Varaxshaning pasayishiga mintaqaning sug'orish tizimlarida suv etishmasligi sabab bo'lgan. Narshaxi (10-asr tarixchisi) Varaxsha haqida ilgari Buxoro shahri va asos solingan davrda qadimiy Buxorodan kam bo'lmagan yirik aholi punktlaridan biri sifatida xabar beradi. Ba'zi kitoblarda Varaxsha o'rniga bu qishloq Rajfandun deb nomlangan. U erda shohlarning qarorgohi bor edi; kuchli qal'a ham bor edi, chunki shohlar bu joyni bir necha bor mustahkamlashgan. Qishloqning avvalgi devorlari hajmi jihatidan Buxoro devorlariga teng edi. Rajfaidun yoki Varaxshada 12 ta sug'orish ariqlari (sug'orish kanallari) bo'lgan; qishloq Buxoro devori ichida joylashgan. Bundan tashqari, go'zal saroy bor edi, uning go'zalligi maqolga aylandi; u ming yildan ko'proq oldin Buxoro-Xudat tomonidan qurilgan. Amir Ismoil Samani saroy o'rnida sobor masjidi qurmoqchi edi, ammo aholi bu taklifga rozi bo'lmadilar, chunki ularning qishlog'iga sobor masjidi kerak emasligi va bu erda sobor masjidi qurish uchun unchalik narsa emasligi sabab bo'lgan. Rajfandun yoki Varaxshada har 15 kunda bir bozor bo'lib, yil oxirida 20 kun davom etadigan yarmarka tashkil etildi. 21-kuni aholi yangi yilni nishonladilar va bu kun fermerlarning yangi yili deb nomlandi, chunki buxorolik dehqonlar shu kundan boshlab (taniqli qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish vaqtini aniqlash uchun) hisoblashni boshlaydilar va ushbu ta'rifga tayanadilar. vaqt. Sehrgarlar uchun yangi yil faqat besh kundan keyin keladi. Varaxsha mahalliy aholining arablarga qarshi urushida muhim rol o'ynagan, uning devorlari ostida muhim janglar bo'lgan¹⁷. Varaxshadagi arxeologik qazish ishlari 1937 yilda boshlanib, 1947-1953 yillarda arxeolog V.A.Shishkin tomonidan davom ettirildi. Aholi punktiga qadimgi davrda asos solingan, uning gullab-yashnashi VII-VIII asrlarga to'g'ri keladi va XI asrda shahar xarobaga aylanadi. 1987-1991-yillarda u Varaxsha turar joyi, Sharq davlat muzeyida arxeologik qazish ishlarini olib bordi.
Uzundara qal’a - eramizdan avvalgi III-IV asrlarga oid eng qadimiy qalʼa boʻlib, uning xarobalari Surxondaryo viloyati hududidan (Darbant yaqinida) Rossiya Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti va O‘zbekiston Fanlar akademiyasi San’atshunoslik instituti qoʻshma ekspeditsiyasi tomonidan topilgan.
Uzundara chegara qal’asi qadimgi Baqtriya dehqonchilik vohalarining shimoliy chegaralarini ko‘chmanchilar bosqinlaridan himoya qilishning keng tizimidagi asosiy strategik markaz edi. Boysun togʻ etaklarida 1700 metrdan ortiq balandlikda joylashgan toshli qalʼa qoʻsh qalʼa devori koʻrinishidagi kuchli istehkomlarga ega boʻlib, 13 ta minora va tashqi devorlarining uzunligi 1 kilometrgacha boʻlgan qismlari bilan mustahkamlangan¹⁸. Qal’a Uzundara daralari va Qoraqamar trakti o‘rtasida joylashgan bo‘lib, vodiyga tog‘ dovonini to‘sib qo‘ygan. Qal’a qurilishida qo‘llanilgan materiallarning sifati tufayli tosh va loydan yasalgan devorlar 2000 yildan oshiq vaqt o‘tgach, deyarli o‘zining asl qiyofasini saqlab qolgan va bugungi kungacha 5 metr balandlikda qad ko‘tarib turibdi. Tog‘ qal’asi ikkita yerto‘laga ega bo‘lib, uning tubi dastlab qo‘rg‘oshin plitalari bilan qoplangan. Qal’aning tashqarisida savdo maydoni bo‘lib, u yerda mahalliy aholi garnizon askarlari uchun kerakli buyumlar olib kelishgan.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida olimlar Baqtriya davlatining shimoliy chegaralarining joylashishini aniqlay oldilar. Ekspeditsiya davomida topilgan asosiy topilmalar orasida Iskandar Zulqarnayn, Antiox I va Diodotdan Gelioklgacha bo‘lgan Yunon-Baqtriya podsholigining barcha hukmdorlari tasviri tushirilgan ellinistik davrga oid noyob tangalar bor. Shuningdek, olimlar ko‘p sonli kamon o‘qlari va o‘q uchlarini topdilar, bu esa yirik janglar, xususan, qal’aning sharqiy tomonida o‘tganligini tasdiqlaydi va qal’ani yorib o‘tish imkoniyatini aniq ko‘rsatadi. Qal’a qariyb 150 yil mavjud bo‘lib, mil.av 171-166-yillarda so‘nggi yunon-baqtriya podsholaridan biri hukmronligi davrida saklar va yuechjilarning ko‘chmanchi qabilalari qo‘shinlarining bosqini natijasida vayron bo‘lgan.
Jampiq qal’a – qadimigi Xorazmning eng chiroyli qal’asi. Eng katta sirlar qayerda yashiringanini bilasizmi? Ehtimol, shovqin shaharlar va qiziquvchan odamlardan iloji boricha uzoqroq bo‘lgan qadimiy qalʼalardadir? Aynan shu yerda qadimiy devorlar nimadir yashirib jim turishadi, biz hech qachon bila olmaydigan sirlarni yashirishadi. Jampiq qalʼa Qoraqalpog‘iston hududida, Amudaryoning quyi oqimidan unchalik uzoq bo‘lmagan Baday-To‘qay qo‘riqxonasi yaqinida joylashgan. Urganch-Nukus avtomagistralidan yon tomonga yursangiz, qora va yashil cho‘qqilar bilan qoplangan tepaliklar orasidan o‘tadigan yo‘lga tushib qolasiz. Sirli manzilga yaqinlashganda, noodatiy qurilishlar, yarim buzilgan minoralar va devorlarning soyasi uzoqdan ko‘rinib turadi. Balki sahro o‘rtasidagi sarobdir yoki qadimgi sivilizatsiya tomonidan yaratilgan moʻjizadir. Va nihoyat qalʼaning loy devorlari ostiga turib, dunyomiz naqadar qadimiy ekanligi va o‘tmishda vayron qilingan devorlar qanchadan-qancha ochilmagan sirlarni o‘zida mujassam qilib turganini tushunib yetasan, kishi. Jampiq qalʼani sovet arxeologi S.P.Tolstoy qadimgi Xorazmning eng chiroyli qalʼasi deb nomlangan¹⁹. U haqiqatan ham juda ham go‘zal, ayniqsa botayotgan quyosh nurlari ostida. Hatto tunda ham taʼrifga ojiz qalʼa Somon Yo‘li galaktikasi ostida go‘yo avvalgi hayot haqida pichirlayotgandek tuyuladi . Kim biladi, ehtimol bu yerda qadimgi xorazmiyliklarning ruhlari yashar. Qalʼa birinchi marotaba qachon qurilganligining aniq sanasi nomaʼlum. Ehtimol, u miloddan avvalgi IV asrdan I asr oralig‘idagi davrda qurilgan. Qalʼaning dastlabki qurilgan qismi saqlab qolinmagan. Bugun biz ko‘rib turganimiz bu keyingi davr, taxminan milodiy IX-X asrlarga oid binolardir. Qalʼa Xorazm davlatining qadimiy shahri tarkibiga kirgan. Qalʼaning ichida turar-joy va xo‘jalik xonalar saqlanib qolgan. Undan tashqari qalʼa hududida saroy binosi va ark bo‘lib, uning devorlari old tomonining bezaklarni ko‘rish mumkin. Bunday bezatish qadimgi Xorazm meʼmorchiligiga xos bo‘lgan. Bizgacha beshta minora yetib kelgan. Bir minora orqali ichkariga kirish imkoni mavjud. Boshqa minoralar esa yaxlitdir. Shimoliy devorning kirish qismi qabristonga olib boradi. Janubiy devorda esa o‘tmishdagi mo‘g‘ullar bosqinchiligi izlarini ko‘rishingiz mumkin. Qalʼa devorlarining orqasidan qarab, odamlarni sahro o‘rtasida shunday ajoyib inshootlarni qurishga nima majbur qilganini tushunish qiyin. Ehtimol, ilgari bu yerlar umuman cho‘l bo‘lmagandir, balkim gullab-yashnagan voha bo‘lgandir, yoki xorazmliklar o‘z zamondoshlaridan yashiradigan narsalari bo‘lgandirlar. Biz buni hech qachon bila olmaymiz.
Afrosiyob - Samarqandga kiraverishda shaharning shimoliy qismida joylashgan va O‘rta Osiyoning eng muhim arxeologik yodgorliklaridan biri bo‘lgan qadimiy Afrosiyob shaharchasini payqamay bo‘lmaydi. Ushbu ajoyib joylarni kezib, o‘zini qadimgi dunyoga sayohatga borgandek his etish, tarixiy ob’yektlarga qo‘l tekkizish mumkin. Shahar xarobalari miloddan avvalgi VIII asrga taalluqli. Afrosiyobda ganch o‘ymakorligi bilan bezalgan saroylar, zodagon dehqonlar va yer egalarining uylari, masjid va madrasalar, hammom va suv inshootlari, Somoniylar davrida qurilgan ko‘chalar topilgan. Qadimgi Samarqand dastlab “Hisori ko‘hna” (qadimgi Hisor), “Qal’ayi Hisor” (Hisor qal’asi), keyin XVII asrdan boshlab “Afrosiyob qal’asi” yoki “Afrosiyob” deb nomlangan²⁰.
Ayritom shaharchasi - Amudaryo bo‘yida Termizdan 18 kilometr uzoqlikda joylashgan Ayritom tarixiy qalʼasi turli qadimiy sivilizatsiya yodgorliklaridan iborat bo‘lib, uning maydoni 90 gektarni tashkil etadi. Ayritom majmuasi 1933-yilda eski Termiz hududida birinchi qazish ishlari olib borilgan paytda ochilgan edi. Afsuski, ekspeditsiya kundaliklari va chizmalari yonib ketgan. Ammo keyingi binolarning qoldiqlari Yunon-Baqtriya imperiyasi davrida (miloddan avvalgi II asr) bu yerda monumental qalʼa qurilganligini, Kushon davrida uzunligi 3 km gacha bo‘lgan ulkan buddaviyli monastiri qurilganligini aniqlashga imkon berdi. Binolar meʼmorchilik naqshlari bilan bezatilgan minoralari bo‘lgan mustahkam devor bilan o‘ralgan edi.
O‘sha davrlarda iqtisodiy va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatiladigan kulolchilik xumdonlari topilgan. III asr oxirida Ayritom inqirozga uchraydi va boshqa qaytib tiklanmaydi²¹. 1932-yilda tadqiqotchi M. Masson ushbu hududda musiqachilar va gulchambar ko‘targan insonlar tasvirlari tushirilgan bir nechta noyob buddaviylik haykallari va tosh plitalarini topgan. Omon qolgan topilmalar orasida bizning kunlarimizga qadar Geliokl va Soter Megas davriga tegishli tangalarga taqlid qilib zarb qilingan uchta mis tanga saqlanib qolgan. Barcha topilmalar puxta o‘rganib chiqilgan, tavsiflangan va tasniflanganidan so‘ng respublika muzeylariga topshirilgan²².
Fayoztepa buddaviylik ibodatxonasi majmuasi - Surxondaryo hududi betakror va sirlidir. O‘rta Osiyoning yuragi hisoblanmish bu yerda buddaviylik yodgorliklari va qadimgi manzilgohlari saqlanib qolgan. Bunday yodgorliklardan biri miloddan avvalgi I-III asrlarga oid Fayoztepa ibodatxona majmuasi hisoblanadi. Majmua qadimiy Termiz shahri hududida, Amudaryo sohillari va qadimiy karvon yo‘li o‘rtasida joylashgan. IX asrdan boshlab majmua vayron bo‘lishni boshlagan va oxir-oqibat qumtepalar ostida qolib ketgan. 1968-yilda bu hududda Budda haykali topilgan. Shundan so‘ng bu hudud diqqat bilan o‘rganilib, restavratsiya qilib kelinmoqda.
Bir vaqtlar bu yerda uchta katta bino bo‘lgan: ibodatxona, monastir va xo‘jalik xonalari bo‘lgan hovli. Majmua o‘zining ulug‘vorligi bilan hayratga soladi va dizayn yechimlari bilan ajablantiradi. Devorlari chizilgan mavzuli rasmlar bilan bezatilgan bo‘lgan. Ibodatxona o‘n to‘qqizta alohida keng to‘siqli xonalardan iborat bo‘lib, devorlarida chuqur tokchalari bo‘lgan.
Ibodatxonaning o‘ng tomoni yuqorisida yumaloq gumbazli va poydevori xochsimon bo‘lgan kichik stupa joylashgan. Gumbaz qizil nilufargulning gullari bilan bezatilgan. Bu yerda tahorat marosimi o‘tkazilgan. Ibodatxonaning markaziy qismida hovli bo‘lgan. U binoga nafislik va betakrorlik bag‘ishlagan, chunki hovli devorlari ustunlar va bo‘rtma rasmlar bilan to‘ldirilgan edi. Hovli o‘rtasida uchlik tamg‘asi topilgan bo‘lib, unda muqaddas bodxa daraxti ostida tinch va ruhiy uyg‘unlikda o‘tirgan Budda tasvirlangan. Butun kompozitsiya ilohiylik, tinchlik va osoyishtalikning timsoliga aylangan. Topilgan uchlik tamg‘asi eng qimmatbaho topilma bo‘lib, O‘zbekiston davlat tarixi muzeyida saqlanadi, uning nusxasini esa Termiz arxeologik muzeyida ko‘rish mumkin. Majmua hududida boshqa qadimiy osori-atiqalar ham topilgan: loydan yasalgan Budda haykali, tangalar, idishlar, turli xil uy-ro‘zg‘or buyumlari va nilufargul tasvirlari tushirilgan chiroqlar²³.
Fayoztepa ibodatxonasi mahalliy o‘lkashunoslik muzeyi direktori R.F.Fayozov sharafiga nomlangan bo‘lib, u mazkur meʼmorchilik obidasini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan. Ushbu majmua O‘zbekistonda buddaviylarning badiiy merosi bo‘lib, butun dunyoga tanilgan.
Dalvarzintepa - Kushon imperiyasi davrining (eramizning I-IV asrlari) yodgorliklari orasida Termizdan 60 km uzoqlikda Surxondaryo viloyatining Sho‘rchi tumanida joylashgan qadimiy Dalvarzintepa shaharchasi alohida o‘rin egallaydi. Ushbu obyektni batafsil o‘rganish 1967-yilda tarixchilar Galina Pugachenkova va M.E.Masson tomonidan boshlangan. Qadimgi shaharning shimoliy qismida Baqtriya maʼbudasi ibodatxonasi va noyob rasmlar topilgan. Mazkur hududda miloddan avvalgi I asrning boshlarida barpo etilgan budda ibodatxonasining xarobalari topilgan, bu O‘zbekistondagi eng qadimgi buddaviylik binosi hisoblanadi. Kushon imperiyasi davrida bu yerda shaharlar, tumanlar va turar-joylar gullab-yashnagan.
1972-yilda qadimgi shaharchaning ko‘chalari o‘rganilayotganda uy deb taxmin qilinayotgan binolardan birida og‘irligi 36 kg bo‘lgan oltin buyumlar xazinasi topilgan. O‘zining ilmiy ahamiyatiga ko‘ra Dalvarzin xazinasi Britaniya muzeyida saqlanayotgan mashhur Amudaryo xazinasidan qolishmaydi. Ushbu joyda olib borilgan qazish ishlari davomida fil suyagidan yasalgan turli xil buyumlar topilgan, ular orasida dunyoda eng qadimgi shaxmat donalari (eramizning I-II asrlari), qimmatbaho toshlardan yasalgan zargarlik buyumlari, tangalar va Yunon-Baqtriya davriga oid nozik sopol buyumlar alohida o‘rin egallaydi.