Tarix kafedrasi

1914-1916 yillarda olib ketilgan mahsulotlar (pud hisobida).

Mahsulot nomi	Pud hisobida	Mahsulot nomi	Pud hisobida
Paxta	40.899.244 pud	Kanakunjut	50.000 pud
Paxta yog‘i	3.109.000 pud	Kunjut	12.000 pud
Sovun	229.000 pud	Danak mag‘zi	2.700 pud
Go‘sht	300.000 pud	Tomat	845 pud
Baliq	473.923 pud	Vino	4.985 pud
Quritilgan meva	95.648 pud	Uksus	2.701 pud
Bodom	1600 pud	Kigiz-namat	38.004 m^2

Turkistondan jadal sur’atlar bilan olib ketilayotgan iste’mol mollari va xom ashyo resurslari o‘lkaga olib kelinishi lozim bo‘lgan oziqovqat mahsulotlari bilan mutanosiblikka ega emasdi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi hukmron doiralari o‘lkadan faqatgina xom ashyo olib ketish bilan kifoyalanmadilar. Armiyani harakat vositalari bilan ta’minlash maqsadida Turkistondan yuk tashuvchi hayvonlar va aravalar ham olib ketildi.

1915 yildan boshlab Turkiston o‘lkasida aholidan zarur mahsulotlarni sotib olib, ularni jo‘natishga tayyorlovchi maxsus davlat komissiyalari va xususiy agentlar faoliyat olib borishgan. Masalan, xususiy agentlar tomonidan Yettisuv viloyatining o‘zidan 6 mingdan 10 mingtagacha ot olib ketilgan. Hattoki ishchi hayvonlarga muhtojlik sezgan Farg‘ona viloyatining o‘zidan 20 mingdan ortiq ot musodara qilingan. Shundan faqatgina 2.893 ta ot belgilangan tartibda sotib olingan. Talabni bajarmaganlarga shafqat qilinmagan. Masalan, Farg‘ona viloyati Marg‘ilon uezdida yashovchi Damin Saidxo‘jaev, Qoraboy Abduqosimov, Muhitdin Madraimovlar umumiy qiymati 1400 rubl baholangan 4 ta otlarini toshirmaganliklari uchun jazolanganlar.

1914 yildan 1916 yilning ikkinchi yarmigacha front ehtiyojlari uchun Turkiston o‘lkasidan 2.925.000 pud jun, 70.000 ot, 12.737 tuya, 270 arava, 13.441 o‘tov jo‘natilgan. Shuningdek, Qizil xoch jamiyatining Turkiston bo‘limi tomonidan 1916 yilda 2.400.000 rubl pul mablag‘lari yig‘ilgan.

Yuqorida ta’kidlanganidek, Birinchi jahon urushi yillarida Turkistonda harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan va mudofaa uchun xizmat qilgan paxtachilik sohasini yanada rivojlantirishga zo‘r berib kirishildi. Rus sanotchilarining kuchli bosimi ostida hukumat tomonidan paxtachilikka e’tiborning kuchaytirilishi hamda bu sohaning pala-partish rivojlantirilishiga asosiy sabab urush harakatlari tufayli chet eldan keltiriladigan xom ashyoning keskin qisqarib, Turkiston paxtasiga bo‘lgan talabning oshganligida edi. Albatta, paxtachilikning bunday tartibda, ya’ni o‘zlashtirilgan yerlar hisobiga zo‘rma-zo‘raki kengaytirib borilishi kelgusida dehqonchilik va umuman qishloq xo‘jaligi inqiroziga sabab bo‘ldi. Bularning barchasi paxtakor dehqonni urush tufayli beqaror bo‘lib qolgan bozorga qaramligini kuchaytirib, oziq-ovqat va non narxining keskin oshishiga olib keldi. Paxta va non o‘rtasidagi narx muvozanatining buzilishiga sabab bo‘lib, ocharchilik va qahatchilikni keltirib chiqardi.

Turkiston qishloq xo‘jaligining haddan tashqari paxta yetishtirishga ixtisoslashuvi o‘lkani chetdan keltiriladigan g‘allaga qaram qilib qo‘ydi va temir yo‘llarda yuk tashish salmog‘ini oshirdi. Asosiy iste’mol mahsuloti non hisoblangan Turkiston o‘lkasiga g‘alla uzoq Shimoliy Kavkaz va Volga bo‘yi hududlaridan olib kelingan. O‘lkaga eng yaqin sanalgan yirik g‘alla yetishtiruvchi Yettisuv viloyati esa Turkistonning asosiy viloyatlari bilan temir yo‘l orqali bog‘lanmagan edi. Birinchi jahon urushi yillarida metropoliyaning olis joylaridan o‘lkaga g‘alla olib kelish tabiiy ravishda keskin qisqardi. 1915 yildayoq o‘lka aholisi ehtiyojidan besh barobar kam g‘alla olib kelindi. Keyingi yillarda bu ko‘rsatkich yanada pasayib, 1917 yilda Turkistonga umuman g‘alla olib kelinmadi. Urush yillarida o‘lkada nonning narxi 400 foizga oshib ketdi. Agar 1913 yilda Turkistonga 18 mln. pud g‘alla olib kelingan bo‘lsa, 1916 yilga kelib o‘lka aholisining nonga bo‘lgan talabi 22,5 mln. pudni tashkil qildi. 1915-1917 yillar davomida o‘lkada non mahsulotlari taqchilligi quyidagicha ko‘rinish hosil qildi: