Tarix fakulteti n. O`. Xolmatov O`rta osiyo arxelogiyasi: tosh asri

2. Neolit davrining ijtimoiy tuzumi, aholi turmush tarzi.

Neolit jamoalari ijtimoiy tuzumining o‘ziga xos xususiyatlari, aholi turmush tarzini aniqlashda, jamoalar uzoq muddatli yashagan tayanch makonlari, uy-joylarining ichki tuzilishi muhim ma’lumotlar beradi. Neolit jamoalari xoh pasttekislik mintaqasida, xoh tog‘, tog‘ yon bag‘ri hududlarida yashamasin o‘ziga xos moddiy madaniyat yaratganlar va o‘ziga xos barcha taraqqiyot jabhalarida an’analariga ega bo‘lishgan. Mazkur jamoalar neolit davri jamoalari ijtimoiy tuzumi, bu davr moddiy madaniyatiga xos bo‘lgan xususiyatlar, umumiylikka ega. S.P.Tolstov Jonbos 4 yodgorligi manbalari asosida Kaltaminor jamoalari ijtimoiy tuzumini ona urug‘i jamoalari tashkil etishi va bunda juft oilalar hali barqaror emasligi, hattoki er va xotin o‘z-o‘zlarining urug‘larida yashaganligi dalilini keltiradi. SHu nuqtai nazardan, yirik makonlar, xususan, Uchashi 131, Uchashi 159, Tolstov, Dorbazaqir 1,2, Lavlakon 26 kabi makonlar urug‘ jamoalarining markazi yoki urug‘ jamoalari yashaydigan hududning asosiy qismining markazi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. O‘z vaqtida juft oilalarning nisbatan barqaror bo‘lmaganligi faktini, makonning jamoa yashagan uy ichki qismi va uyning atrof xududlarida o‘choqlarning bir tartibda emas, beqaror holatda, tartibsiz, tarqoq holda uchratilganligi bilan izohlangan edi. Lekin, keyinchalik Tolstov makoni tadqiqoti jarayonida A.V.Vinogradov makonning 1-uyi misolida kuygan qum izlarining hammasi ham o‘choq qoldiqlari bo‘lmasdan, balki o‘choqning olov yonishidan hosil bo‘lgan kulini vaqti-vaqti bilan tozalab, atrofga chiqarib tashlanganligi izlari bo‘lgan degan xulosaga kelgan (sababi, ularda kuyib qotib qolgan qum parchalari ko‘proq). SHu nuqtai nazardan o‘choqlar soni miqdori, ular faoliyatining beqarorligi masalasi muammo echimini bermasligi mumkin. Fikrimizcha, urug‘ jamoasining barqaror ijtimoiy yacheykasini to‘la qonli ravishda juft oilalar, kichik-kichik oila a’zolari tashkil etadi. To‘g‘ri, hozircha oilalarni urug‘ jamoasidan mustaqil ravishda, alohida xo‘jalik yuritishganligi borasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot beruvchi faktlar kam. SHunday bo‘lsa-da, oilalar o‘z ehtiyoji uchun oziq-ovqat g‘amlash harakatida bo‘lishganligi va oila uchun alohida ovqat tayyorlaganliklari to‘g‘risida bevosita ma’lumot beruvchi dalillar mavjud. Har bir oilaning o‘z shaxsiy oziq-ovqat zahirasi (baliq, mevalar, o‘simlik ildizlari) bo‘lganligi mantiqan to‘g‘ri. Odamlar bunday zahiraga ega bo‘lishliklari uchun makondan unchalik uzoqlab ketishining va katta jismoniy mehnat qilishning hojati bo‘lmagan. Qolaversa, daryo etaklari havzalarida juft oilalar to‘laligicha mustaqil xo‘jalik yurgizish imkoniyatiga ega bo‘lishgan. Termachilik yumushlari bilan kun kechiruvchi sertarmoq jamoalar va umumiy mehnat qilishga sharoiti bo‘lgan jamoalar bo‘linishlari ham shu qoidaga bo‘ysunishgan. Bu holat, albatta kichik oilalar uchun taalluqli bo‘lmagan.