Тарихшунослик фанидан

Gumanizm va Utopiya
Italiyada tug‘ilgan gumanistik qarash asta-sekin Yevropaning ko‘pgina davlatlarida tarqala boshladi. Niderland davlati, Germaniya, Angliya, Frantsiyada gumanizm harakati ortodoksal diniy dunyoqarashva sxolastik falsafaga qarshi bosh ko‘tardi. Gumanistik dunyoqarash yangi shakllanib borayotgan burjuaziya sinfiga feodal tuzumiga qarshi bo‘lgan kurashda katta yordam berdi. Burjua sinfining yirik vakillari gumanistik dunyoqarashga xayrihoh bo‘lishdi va bu dunyoqarashning tarqalishida xizmat qilishdi.


Rotterdamlik Erazm
Rotterdamlik Erazm (1469-1536) xuddi Petrarkaga o‘xshab XVI asrning boshi va o‘rtalarida Yevropaning eng mashhur nom taratgan yozuvchisi, va gumanist faylasufiga aylandi. Ruhoniyning nikohsiz o‘g‘li bo‘lgan Roterdamlik Erazm boshlang‘ich ta’limni xuddi Nikolay Kuzanskiyga o‘xshab, “umumiy hayot birodarlar” iga tegishli bo‘lgan maktablarida olgan. Keyinchalik u Sarbonna Universitetini tugatib, teologiya doktori unvonini oladi. Bu yosh ruhoniy Parijda yashagan davrda gumanistlar ta’limoti bilan tanishib ularning davrasiga ham qo‘shiladi. Erazm reformatsiya davridagi to‘s-to‘polonlardan o‘zini chetga olib Bazel shahrida o‘z shogirdlari davrasida panoh topadi.


Asarlari
Erazm o‘zidan keyin nihoyatda boy badiy falsafiy meros qoldirgan. Bular qatorida “Nodonlikning maqtovi”, “Osmonga chiqishga ruxsat berilmagan Yuliy”, “Oddiy suhbatlar”, “Maqollar” to‘plami, “Xristian askariga nasihatlar”, “Xristian hukmdorining tarbiyasi”, “Dunyoning shikoyati” “Til” “Iroda erkinligi haqidagi traktol”.


Xristian axloqini gumanistik tarzda ishlab chiqilishi.
Erazmning xristian axloqi o‘z davridagi katolik xristian qarashlaridan tubdan farq qilgan. Katolik cherkovining urf-odatlari uning fikricha haddan tashqari marosimlarning tashqi shakliga e’tibor bergan. Undan tashqari xristian inkvizatsiyasi ichki dushmanlarni qidirish bilan ovora bo‘lgan va ulrani gulxanda yoqib vahshiyona qatl qilgan. Bularning barchasi Erazm fikricha xristian dinining asl mohiyatiga to‘g‘ri kelmaydi. Xristian katolik cherkovining bunday faoliyatini Erazm to‘g‘ri yo‘ldan adashish deb hisoblaydi. Uning fikricha ilk bor xristianlikda diniy bag‘rikenglik insonlarga bo‘lgan mehr –adolat va hikmat yotadi.
Erazm tabiatni ulug‘laydi va xristian katolik dinga xos bo‘lgan tabiatni xudodan ajratishga qarshi chiqadi. “Iso Masih aytgan hikmatlarida tabiat va xudo yagona borliqni tashkil etadi” deb yozadi. Erazmning bu qarashlari panteistik tusga ega edi. U materiyani ruhdan ajratmaydi va shundan kelib chiqib erdagi hayotni ham ulug‘laydi. Riyozat chekish o‘rniga inson erdagi hayotdan lazzatlanish va zavqalnishi kerak deb hisoblaydi Erazm. Bu fikrni Erazm o‘zining «Epikur” asarida aytib o‘tadi va Epikur ta’limotidagi lazzatlanish g‘oyasini ilk bor xristianlikdagi tabiatni ruhlantirish g‘oyasi bilan birlashtiradi.