Тарихшунослик фанидан

Panpsixizm va “olamiy jon”
J. Brunoning ta’limotida materiyaning shakllar yaratishga qodirligi olamiy jon deb nom oladi. Bu olamiy moddiy borliqda mavjud va undagi barcha narsalardan ustun turadi. Olamiy jon va borliqdagi barcha jonlarni, undagi barcha moddiy narsalarni ham yaratadi. Koinotning ruhlanganligi haqidagi ta’limot Aristtotelning harakatsiz borliq haqidagi ta’limotiga qaratilgan edi. Aristotel ta’limotida barcha narsalarning harakat sabablari tashqi birinchi turtki bilan bog‘langan edi. Bruno ta’limotida esa barcha narsalar ichki harakat manbasiga ega. Bu manbaga ulardan olamiy jonning faoliyatidir.
Bu faoliyat ruhiy kuch va qudart natijasida paydo bo‘ldi. Bruno fikricha koinotdagi barcha narsalar o‘zining ruhiy kuchiga egadir. Aynan shu kuch harakatning ichki sababchisidir. Undan tashqari bu ruhiy kuch koinotdagi barcha narsalarni ongligiga sababchidir. Shunday qilib Bruno o‘zining ta’limotida koinotdagi barcha moddiy narsalarning harakatini va ongini ularda yashiringan ichki ruhiy kuch mavjudligidan kelib chiqadi deb hisoblaydi. Bu ruhiy kuch narsalarni harakatga keltiradi va ularga ongni ham beradi.


Bruno ta’limotida makon va zamon
Bruno Aristotel ta’limotidagi bo‘shliqni inkor etuvchi haqidagi g‘oyani inkor etadi. Bruno o‘zining makon haqidagi ta’limotida bo‘shliq va xaos to‘g‘risidagi fikrlarni aytib o‘tadi. Bruno fikricha makon materiya bilan birgalikda bo‘shliq sifatida mavjud bo‘lgan. Materiya joylashgan bo‘shliq Bruno fikricha makondir.
Makon materiyaning joylashgan joyi bo‘lib materiyaning harakati ham makonda bo‘shliq mavjud bo‘lganligi uchun ham mumkindir. “Makonning bo‘shlig‘i bu moddiy narsalarning harakatga keladigan joyidir» deb yozadi Bruno.
Bruno Aristotel tomonidan vaqtni harakatdan materiyadan va makondan ajratilgan holatda tushinishga qarshi chiqadi. Bruno fikricha vaqt materiyaning harakati va makon bilan bog‘liqdir. Shuning uchun vaqt nisbiydir. Bruno vaqtni materiyaning harakati bilan bog‘lar ekan uni davomiylik sifatida tushunadi.
Vaqt borliqdagi osmon jismlarining harakati bilan ham bog‘liqdir. Har xil moddiy jismlarning harakatlari bilan bog‘liq bo‘lgan vaqt ham har xildir. J.Brunoning makon va zamon haqidagi ta’limoti uning yangi kosmogonik nazariyani yaratishi bilan bog‘liq edi.