Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
 
HTTP://INTERSCIENCE.UZ/ 
10
8 
manbalarda O‘rta Osiyo mamlakatlarining geografik holati, yirik shaharlari va aholisi, ularning 
turmush tarzi va mashg‘ulotlari, karvon yo‘llari, urushlar, g‘alayonlar, ijtimoiyiqtisodiy, 
siyosiy hayotiga doyr turli ma’lumotlar bayon etilgan. 
O‘rta asrlar tarixshunosligida Amir Temur va temuriylar davri Tarixi, ayniqsa, mufassal 
yoritilgan. Usha davrda yaratilgan «Temur tuzuklari», Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma», 
Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»; Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla’ us sa’dayn 
va majma’ ulbahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo‘shilish o‘rni»); 
Mirxondnnng «Ravzat ussafo» asarlarida Amir Temur va temuriylar saltanatining tashkil 
topishi, ichki va tashki siyosati, mamlakatning ijtimoiyiktisodiy va madaniy hayotiga oid 
muhim ma’lumotlar keltirilgan. 
O‘rta asrlarda davlat ishlari, boshqaruv tizimi haqida ma’lumot beruvchi Forobiynmng 
«Fozil odamlar shahri», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nizomulmulkniit 
«Siyosatnoma», Xondamiriing «Dastur alvuzaro», Muhammad Boqirxonning «Muvazayi 
Jahongiriy» asarlari yaratildi. 
O‘rta Osiyoda 3 ta mustaqil — Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari vujudga kelishi bilan, 
17—19-a. larda ularning Tarix iga bag‘ishlab alohidaalohida asarlar yaratildi. Uziga xos uslub 
va an’analarga ega bo‘lgan tarixnavislik maktablari shakllandi. Buxoro va Xiva xonliklari 
Tarixi Abulg‘ozsh Bahodirxonning «Shajarayi turk» va «Shajarayi tarokima», Muhammad 
Amin Buxoriy, Muxammad Sharif, Mirzo Shams Buxoriy, Munis, Ogaxiy, Bayoniy asarlarida 
keng yoritilgan. 
Muhammad Solih Toshkandiy, Muxammad Hakim, Avaz Muhammad, Niyoz 
Muhammad, Mulla Olim Maxdumhoji asarlarida Ko‘qon xonligi Tarixi bayon etildi. Rossiya 
tomonidan O‘rta Osiyo yerlarining bosib olinishi arafasidagi voqealar, janglar tafsilotlari, 
Rossiyaning mustamlakachilik siyosati, 19-a. ning 2yarmi — 20-a. boshlarida Ahmad Donish, 
Mirzo Abdulazim Somiy Bo‘stoniy, Mirzo Salimbeklarning Buxoro Tarix iga oid asarlarida 
keltiriladi. Ushbu asarlarda o‘rta asr tarixnavisligi an’analariga ko‘ra, siyosiy, ijtimoiy, 
iqtisodiy, ma’naviy hayot, tashqi aloqalarga oid ma’lumotlar garchi muayyan bir tartibda 
berilmagan bo‘lsada, jamiyat hayotining turli yo‘nalishlari bo‘yicha qimmatli ma’lumotlarni 
ko‘ramiz. 
Bu qo‘lyozma tarixiy asarlar o‘z davrining ilg‘or fikrli kishilari tomonidan yozilgan 
bo‘lsada, o‘sha davrdagi hukmdorlar ra’yidan o‘tolmasdan, ularning manfaatlariga moye qilib 
yozilganligini, o‘z davri va muhiti, zamonasi tartiblari, taraqqiyot darajasi tafakkurining xos 
ko‘rinishlari ta’sirini namoyon qiladi. 
19-a. ning 2yarmidan boshlab Rossiyaning O‘rta Osiyoni bosib olishga qaratilgan siyosati 
tufayli Rossiya hukumatining maxsus topshirig‘ini bajarish uchun o‘lkaga kelgan rus harbiy 
mutaxassislari, diplomatlari, sayyohlari, savdogarlari o‘z memuarlari, sayohati xotiralari va 
hisobotlarida ushbu mamlakat va uning xalkdari Tarixi, ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy ahvoli, 
moddiy boyliklariga oid ma’lumotlarni to‘plab, yozib qoldirdilar (mas., N. Muravevning 
«Puteshestviye v Turkmeniyu i Xivu v 1819 i 1820 gg.», 1822; G. Meyendorfning 
«Puteshestviye iz Orenburga v Buxaru v 1820 godu», 1826; N. Xanikovning «Opisaniye 
Buxarskogo xanstva», 1843; N. I. Veselovskiyning «Ocherki istorikogeograficheskix svedeniy 
o Xivinskom xanstve s drevneyshix vremyon do nastoyahego», 1877; M. Terentevning 3 jildli 
«Istoriya zavoyevaniya Sredney Azii», 1906; D. Logofetning «Buxarskoye xanstvo pod 
russkim protektoratom», 1911; va b.). 
O‘rta Osiyo Rossiya mustamlakasiga aylantirilishi bilan mustamlakachilik tuzumi 
tartibotlari Tarix sohasidagi i. t. lar ko‘lami va mavzusiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Rus 
tarixchilarining yuqorida zikr etilgan O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixiga oid 
asarlarining aksariyati o‘zining bir yoqlamaligi, metropoliya manfaatlariga xizmat qilishga 
mo‘ljallanganligi bilan ajralib turadi. Chor ma’muriyati i. t. ishlari uning manfaatlariga xizmat 
qilishini nazarda tutib, ma’lum miqdorda mablag‘ ajratdi. Ayni paytda ilg‘or rus olimlari, 

---