Taqsimlangan tizimlar va tarmoqlar, ta’rifi va tarkibi

TTlarda sinxronizatsiya masalalari 
 
 
Jarayonlar tomonidan resurslarni, ya’ni fayllarni, vositalarni hamda 
ma’lumot uzatilishini birgalikda foydalanishlarini tashkil etishda sinxronlash 
usullari muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bitta protsessorli tizimlarda qo‘llaniladigan sinxronlash usullarini (semafor, 
monitor usullari) taqsimlangan tizimlarga qo‘llash juda ham to‘g‘ri natija 
bermaydi. 
Chunki TT larda bo‘lingan tezkor xotira asosida ish yuritiladi. Agarda ikki 
jarayon bir protsessorda bajarilayotgan bo‘lsa, ular kompyuter «yadro» sidai bitta 
semaforga murojaat qilishlari mumkin, lekin jarayonlar boshqa – kompyuterlarda 
bajarilgan taqdirda bunday yondoshuv to‘g‘ri natija bermaydi. Bunda boshqacha 
yo‘l tutiladi. 
TT larda sinxronlashning ahamiyatini quyidagi misolda ko‘rish mumkin. 
TT larda har bir protsessor o‘zini soatiga ega va u kompyuterda o‘rnatilgan 
aniqlik bilan «yuradi». Bunday xolatda kompyuterlardagi vaqtga bog‘liq 
dasturlarning ishlash vaqti, qaysi kompyuterning soatiga qarab ishlashiga bog‘liq 
bo‘lib qoladi. 

---

68 
TT kompyuterlarining soatlarini sinxronlash katta muammo, ammo ko‘p 
hollarda 
jarayonlar 
uchun 
bunday 
sinxronlashni 
keragi 
yo‘q, ya’ni 
kompyuterlardagi soatlar to‘g‘ri «yurishi» muhim emas, ular uchun muhimi 
kompyuterlardagi soatlar bir xil vaqtni ko‘rsatishi yoki undan ham soddaroq bir xil 
jarayonlar uchun sodir bo‘ladigan hodisalarning to‘g‘ri tartibini o‘rnatilishi 
muhim. Bu holda foydalanuvchi «mantiqiy soatlar» asosida ish yuritadi [16]. 
Ikki tasodif hodisalar uchun «undan oldin paydo bo‘lgan» munosabat 
kiritiladi, ya’ni 
a < b ifodasi ««a» «b» dan oldin sodir bo‘ldi», 
deb o‘qiladi va TT dagi hamma jarayonlar oldin «a» hodisasi, undan keyin 
esa «b» hodisasi sodir bo‘lgan deb hisoblaydi. 
«Undan oldin paydo bo‘lgan» munosabat tranzitivlik xususiyatiga ega, 
ya’ni: 
agar a < b va b < c munosabatlari to‘g‘ri bo‘lsa, u holda a < s munosabati 
ham to‘g‘ri bo‘ladi. 
Bitta jarayonning ikki hodisasi uchun har doim «undan oldin paydo bo‘lgan» 
munosabatni o‘rnatish mumkin. 
Ushbu munosabatni bitta jarayonning axborotlarini jo‘natish hodisasi va 
boshqa jarayonning qabul qilish hodisasi uchun o‘rnatish mumkin, chunki qabul 
jo‘natishdan oldin ro‘y bera olmaydi. 
Misol tariqasida quyidagi masalani ko‘rib chiqamiz. 
TT larda vaqt yuritilishining shunday mexanizmini yaratish kerak bo‘lsinki, 
u har bir hodisa bajarilishi uchun ketgan vaqtning qiymati T(a) bilan tizimdagi 
hamma jarayonlar rozi bo‘lishligini ta’minlasin. Bu holda quyidagi shart bajarilishi 
kerak bo‘ladi, ya’ni: 
“agar a < b , u holda T(a) < T(b)” 
Bundan tashqari, har qanday vaqtning korrektirovkasi faqat musbat 
qiymatlar qo‘shilgani bilan bajarilishi mumkin bo‘lsin. 
Masalani yechish uchun tuzilgan algoritmda vaqt o‘tishining belgilari 
sifatida hodisalar ketma-ketligi ishlatiladi. 

---

69 
1.23 - rasmda har xil kompyuterda bajariladigan uchta jarayon keltirilgan. 
Har bir jarayon o‘zining soatiga ega. Soatlar o‘zining tezligi bilan yuradi. Rasmdan 
shuni ko‘rish mumkin: 1 jarayonning soati 6 ni ko‘rsatganda, 2-nchi jarayonda soat 
8 ni ko‘rsatayapti, 3-nchi jarayonda esa soat 10 ni. Hamma o‘sha soatlar o‘zlari 
uchun o‘zgarmas tezlik bilan yurishi belgilangan. 
Vaqtning qiymati 6 ga teng bo‘lganida 1-chi jarayon 2-nchi jarayonga “A” 
axborotini uzatadi. Bu axborot 2-nchi jarayonga, uning soati bo‘yicha vaqtning 
qiymati 16 ga teng bo‘lganida keladi. Mantiqan, bunday xolat bo‘lishi mumkin, 
chunki 6 < 16. 
Shuningdek, 2- nchi jarayondan uning soati bo‘yicha vaqtning qiymati 24 ga 
teng bo‘lganida uzatilgan “B” axboroti, 3- nchi jarayonga uning soati bo‘yicha 
vaqtning qiymati 40 ga teng bo‘lganida yetib keladi, ya’ni “B” axborotini uzatish 
uchun 16 vaqt birligi ketgan, bunday xolat ham haqiqatga to‘g‘ri, chunki 16<40. 
“S” axboroti 3-nchi jarayondan 2-nchi jarayonga vaqtning qiymati 64 ga 
teng bo‘lganida uzatilgan, lekin tayinlangan joyiga (ya’ni, 2-nchi jarayonga), uning 
soati bo‘yicha vaqtning qiymati 54 ga teng bo‘lganida kelgan. Shubhasiz, buning 
imkoni yo‘q. 
Masalaning yechimi bevosita «undan oldin paydo bo‘lgan» munosabatidan 
kelib chikadi. Ushbu shart bajarilishi uchun “S” axborotni uzatish vaqtining 
qiymati 60 ga teng bo‘lgani sababli, u tayinlangan joyiga vaqtning qiymati uning 
soati bo‘yicha 61 ga teng bo‘lganida yoki undan ham kechroq kelishi kerak. 
Shunday qilib, har bir axborot o‘zining tarkibida uzatgan jarayon soatining 
axborot uzatgan vaqtini mujassamlashi kerak. Agar qabul qiluvchi kompyuterda 
soatlar uzatilgan vaqtdan kamroq vaqtni ko‘rsatsa, bunda bu soat axborot uzatish 
vaqtining ko‘proq vaqt ko‘rsatilgunicha oldinga surib to‘g‘rilanadi. 

---

70