"tan-shu" xitoy tilidagi markaziy osiyo tarixiga oid manbalar kesimida

ǀ
ISSUE 6 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 232
Lekin N.Ya. Bichurin ushbu ma’lumotni quyidagicha tarjima qilgan: Xunnlar 
hukmdorining unvoni bo‘lmish “Tanyi” (“shanyuy”) “Tangriqut”ning transkriptsiyasi 
ekanligi va uning ma’nosi “Tangri o‘g‘li” ekanligi hamda bu buyuklik siymosi ekanligi 
tushib qolgan. 
Tarjimalarimizda “qadimiy Xitoy” atamasi ishlatildi. Bining sababi - hududiy 
jihatdan olganda, hozir biz Xitoy deb atashga o‘rganib kolgan davlat 1949 yil 1 
oktabrda tashkil toptan Xitoy Xalq Respublikasi (XXR)dir. Uning tarkibiga Sharqiy 
Turkiston (1954-yildan Shinjyang-Uyg‘ur muxtor o‘lkasi), Tibet, Ko‘k ko‘l (Chingxay), 
Ichki Mongoliya, Manchjuriya kabi o‘lkalar kiradi. Bu mamlakatlar XVII-XX asrlar 
davomida manjurlar qadimgi Xitoyda tashkil qilgan Sin imperiyasi (1644-1911) 
tomonidan birin-ketin bosib olingan. XXR tashkil topganda, yangi hukumat ularni 
ajralib chiqishga yoki federativ respublika sifatida saqlanib qolishga yo‘l qo‘ymagan 
edi. Shuning uchun “qadimiy Xitoy” tushunchasi bu o‘lkalarni o‘z ichiga olmaydi. 
Chjang Chyanning ma’lumotlari va G‘arbiy Xan (Shi-Xan) imperatorining bu 
boradagi amaliy harakatlari “Farg‘ona tazkirasida aks etgarilgan. “Fargona tazkirasi”ni 
rus olimi N.Ya. Bichurin (Iakinf - 1777-1853) rus tiliga tarjima qilgan. Shundan beri 
uning tarjimasi ko‘p olimlar uchun muhim manba bo‘lib kelmoqda. Lekin tarjimaning 
zarur sharxlar bilan yetarli darajada ta’minlanmaganligi undagi ayrim ma’lumotlarni, 
ayniqsa atamalarni tushunishni murakkablashtiradi. Bunday holat N.Ya. Bichurin 
asaridan foydalangan mualliflarning tadqiqotlarida noaniqliklar paydo bo‘lishiga sabab 
bo‘lgan. Masalan, asl matndagi “Yuechji” atamasi qadimda Ruzie (Ruzie, Rutzie) deb 
o‘qilgan bo‘lib, davlat nomini anglatgan va turkiy qabilalar yashagan joyda, ya’ni 
hozirgi Dunxuang (XVI asrdagi musulmon manbalarida “Dasht-ota”) va Xeshi yo‘lagi 
(Xeshi zoulang), Ordos yaylovlari, Tangritog‘ (rus adabiyotida Tyan-Shan) etaklarini 
ichiga olgan hududda mil. avv. XI asrda tashkil topgan. Keyin uning ta’sir doirasi ancha 
kengaygan. Ammo “Yuechji” so‘zi N.Ya. Bichurin tarjimasi orqali adabiyotimizga 
etnonim sifatida kiritilgan. Natijada olimlar orasida “Yuechjilar”ga oid munozarali 
fikrlar va asossiz xulosalar vujudga kelgan. 
Qadimiy Xitoyning shimoliy va g‘arb tomonida yashagan mamlakatlar va 
xalqlarga oid ma’lumotlar qisman Yevropa tillariga ham tarjima qilingan.
Yaqinda “Farg‘ona tazkirasi” zamonaviy uyg‘ur tiliga tarjima qilindi. Undagi bir 
qator kamchiliklar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Eng avvalo e’tirof etish kerakki, bayon 
etilgan ma’lumotlar tushunarli bo‘lishi uchun tarjimaga asl matnda yo‘q so‘zlar katta 
qavsga olinmasdan yuborilgan. Berilgan izoh va sharxlar mavhum savol va masalalarga 
aniqlik kiritish va ularning yechimini topish uchun yetarli emas. Uyg‘urcha tarjima arab 
alifbosida bo‘lganligi sababli bu yozuvni bilmaganlar asardan foydalanish 
imkoniyatidan mahrum bo‘lganlar. Boz ustiga, atamalar aks ettirilgan iyerogliflarning 
qadimgi o‘qilishiga e’tibor berilmagan. Bu esa ularning mahalliy nomlari qanday 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2