"tan-shu" xitoy tilidagi markaziy osiyo tarixiga oid manbalar kesimida

ǀ
ISSUE 6 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 231
o‘tmagan. Shuning bilan birga olim “van” so‘ziga “da” ieroglifini qo‘shib “Davan” deb 
aytilganda, bu atama “Buyuk Parkona”ning tarjimasi bo‘lajagini ta’kidlamagan. 
VI asrdan keyin yozilgan xitoy manbalarida Farg‘ona toponimining turli 
transkriptsiyalari ishlatila boshlangan. Tushunmovchiliklarning oldini olish maqsadida 
bu hollarda ham mazkur toponimning xitoycha transkriptsiyalari qavs ichida berib 
qo‘yildi, zero tarjimada mazkur mamlakatning faqat mahalliy nomi ishlatilsa, asliyatda 
qanday yozilgan ekan, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. 
Tarix fanida ko‘p munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan asliyatdagi bir qator 
etnonim va toponimlarga maxsus tadqiqotlarga tayangan xolda A. Xo‘jayev maqola 
shaklida kengaytirilgan sharxlar yozadi.
Alohida ta’kidlab o‘tmoq kerakki, xan millati, ya’ni xitoylar an’analariga ko‘ra, 
odamning ismi-sharifi 2 yoki 3 ieroglifdan iborat. Ularning birinchisi familiya (shajara) 
xisoblanib, u avloddan avlodga o‘tib boraveradi. Qiz bola turmushga chiqsa xam, 
familiyasi o‘zgarmaydi, biroq uning farzandlari ota familiyasini davom ettiradi. Tarjima 
qilingan Farg‘onaga oid ma’lumotlarning asl matnida xitoylarga mansub buo‘lgan 
tarixiy shaxslar birgina familiyasi yoki ismi bilan ko‘rsatilgan hollar ko‘p uchrab turadi. 
Ayrim hollarda ular unvoni yoki lavozimi bilan tilga olinadi. Masalan, Markaziy 
Osiyoga yuborilgan Xan imperiyasining birinchi elchisi Chjang Chyanning familiyasi 
bo‘lgan “Chjang” ieroglifi qisqartirilib, ismi bo‘lmish ikkinchi “Chyan” ieroglifi bilan 
ko‘rsatilishini ko‘p uchratamiz. Ba’zi hollarda elchi faqat elchilik vazifasini bajarib 
bo‘lganidan so‘ng olgan unvoni “buovang-xuo” yoki uning qisqa shakli “buovang” 
so‘zi bilan ko‘rsatilgan. 
A. Xo‘jayev tarjimalarida Xitoyga tegishli bo‘lgan tarixiy voqealardagi “vang” 
“hokim”, xorijiy davlatlar, ya’ni qadimiy Xitoyning tashqarisidagi mamlakatlar 
hukmdorlariga nisbatan ishlatilgan “vang”ni esa “xon”, “hukmdor” deb ta’kidlaydi. 
Xitoy manbalarida birgina xunnlar imperiyasi va Turk xoqonligi hukmdorlariga 
nisbatan “vang” unvoni ishlatilmaganligi kuzatiladi. Bu davlatlar parchalanganidan 
keyingi davrlarda hukmronlik kilgan shaxslarga nisbatan “vang” ishlatilganligi 
uchraydi. Bu Xitoy hukmdorlari ushbu ikki davlatni o‘zi bilan teng ko‘rganligidan 
dalolat beradi. Xitoy tarixchilari xunnlarning xoqonlarini “Tanyi” (zam. o‘q “Shanyuy”) 
deb atashgan. Mazkur nom “Tangriqut”ning xitoycha qisqartirilgan transkriptsiyasi edi. 
Bu haqda xitoy manbalarida aniq ma’lumot bor. Chunonchi, “Xanshu”ning xunnlarga 
bag‘ishlangan bobida “Muotuen (zam. o‘q. Maodun – Botir - Tangriqut, mil. avv. 210-
174 yillarda hukmronlik qilgan) davrida xunnlar hammadan kuchli edi. Shimoldagi 
barcha yovvoyilar unga itoat qilgan. Ularning davlati janubdagi shyalarning dushmani 
bo‘lib qolgan edi. Ularning avloddan avlodga o‘tib kelayotgan nomlari va unvonlari 
o‘zgacha, [Ularning] Tangriquti (Tanyi) esa livantie (liwantie, liwentiei, zam. o‘q. 
Luandi/luandi) urugidan edi. Hukmdorni [uunlar] Tangrikut deb atashadi. Xunlar tilida 
Tangri - Osmon, qut - o‘g‘il demakdir. Tanyi buyuklik siymosi bo‘lgan”, deb yozilgan. 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2