"tan-shu" xitoy tilidagi markaziy osiyo tarixiga oid manbalar kesimida

ǀ
ISSUE 6 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 233
bo‘lganligini bilishni qiyinlashtirgan. Bu esa tadqiqotchilardan uzoq va ko‘p mehnat 
talab qiladi. 
Tarix bu o‘tmish haqidagi fan bo‘lib, uni o‘rgana turib ajdodlarimiz, ularning 
hayoti, turmush tarzi, urf-odatlari, madaniyati, shuningdek, qadimgi xalqlar, davlatlar, 
manzilgohlar, imperiyalarning qanday vujudga kelganligi va qanday yo‘l bilan yo‘q 
bo‘lib ketganligi haqida ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Shu bilan birgalikda ba’zan bu 
ma’lumotlar yetarli bo‘lmay, yakuniy xulosa chiqarishga kamlik qiladi. Biz 
yashayotgan Markaziy Osiyo hududida, jumladan, O‘zbekiston tarixida katta iz 
qoldirgan Dovon davlati haqida ham shunday deyishimiz mumkin. Chunki bu davlat 
haqida ma’lumotlar juda kam bo‘lib, asosan Xitoy tarixchilari asarlarida yoritib 
o‘tilgan. Dovon davlatining atrofi tog‘lar bilan o‘ralganligi uni boshqa davlatlar bilan 
aloqalarini biroz mushkullashtirgan. Bu davlat mil avv III asrda vujudga kelib, milodiy 
III asrda zavolga yuz tutgan. Dovon- xitoycha “Da” katta va ulug‘, “Wang 
王
” esa 
qal’a so‘zlaridan olingan bo‘lib, “Ulug‘ qal’a” degan ma’noni anglatadi. Bu hududga 
O‘zbekistonning Andijon, Farg‘ona va Namangan viloyatlari kiradi. Hozirda Farg‘ona 
vodiysi deb atalib, bu so‘z sog‘dcha “Fraganik”- atrofi tog‘ bilan o‘ralgan, past tekislik 
degan ma’noni anglatadi, qadimgi Dovonga shuningdek Farg‘ona vodiysining 
atrofidagi hududlar ham kirgan. Bu davlar g‘arbda Ulug‘ G‘uzer yoki Kushon davlati 
bilan, janubi-g‘arbda Baqtriya bilan, shimoli-sharqda Usun qabilalari bilan, sharqda 
Dandon hududi bilan chegaradosh bo‘lgan. 
Xitoy manbalariga qaraydigan bo‘lsak, jumladan, “Han shu 
汉書
” (muallifi Ban 
Gu) va “Shi ji
史記
” (muallifi Sima Szyan) asarlarida uning hukmdori “Wan” deb 
atalgani, uni ikki yordamchisi davlat boshqaruvida yordam berganligini aytadilar. 
Ular: Fu Van - Hukmdorning katta yordamchisi va Fu gu van - hukmdorning kichik 
yordamchisi. Davlat rahbari mutloq hokimiyatga ega bo‘lsada, uni “oqsoqollar 
kengashi” taxtdan tushirishi ham mumkin bo‘lgan. Yana bir o‘ziga xos tomoni taxt 
otadan og‘ilga meros bo‘lib o‘tmagan, lekin podshohni ukasi bo‘lsa taxt og‘liga emas, 
balki, ukasiga meros bo‘lib o‘tgan va ukasini vafotidan so‘ng taxtga shu ukaning og‘li 
o‘tirishi mumkin bo‘lgan. 
Xitoy elchisi Chjan Syan dastlab bu yurtga keladi va bu yerda 70 ga yaqin katta-
kichik shaharlar borligini ko‘radi va aholisi bir necha yuz ming bo‘lganligini, yigitlari 
mohir chavandozligini, kamondan o‘q uzishda tengsiz bo‘lganliklarini yozib qoldirgan. 
U shu hikoyani davom ettirib, Dovonda ayollarni hurmat qilishlari, ularni maslahatiga 
quloq solishlarini, shunday bo‘lsada o‘z bilgan ishlarini qilganliklarini aytadi. “Han 
shu 
汉書
” kitobida esa dovonliklarni ipak boyash bilan shug‘ullanishlari va temirdan 
idish-tovoq yasamasliklarini yoziladi. Bu davlat haqida ko‘plab muhim ma’lumotlar 
qoldirilsada eng muhimlaridan biri davlat poytaxti masalasi biroz noaniq bo‘lib 
qolgan. Dovon tarixini o‘rgangan olimlar bu davlatning poytaxtini turlicha 
tasvirlaganlar. Masalan:

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2